Påvekstorganismar i ferskvatn

Påvekstorganismar er festa til eit fast underlag, vanlegvis steinar, planter, trerøter og liknande. Det er lettast å få auge på påvekstorganismane i strandkanten i grunne elver og innsjøar, men dei finnst i dei fleste vannførekomstar (bekker, elver, tjern, innsjøar). Påvekstorganismar hentar næringa dei treng direkte frå vatnet og er difor svært avhengige av næringsinnhaldet i vatnet. Vi deler påvekstorganismane i grupper etter korleis dei skaffar seg den næringa og energien dei treng:

Primærprodusentar: algar og vassmosar

På same vis som dei vanlege blomsterplantene byggjer algane og vassmosane opp organisk materiale ved hjelp av enkle kjemiske stoff og solenergi. Difor blir dei kalla primærprodusentar. Næringssalt og CO₂, som dei tek direkte frå vatnet, er byggjesteinane. Energien som skal til for å lage om byggjesteinane til organisk materiale, tek dei frå sola.

Nedbrytarar og konsumentar: bakteriar, sopp og enkle dyr

Dei fleste nedbrytarane (bakteriar og sopp) kan ikkje som algane, mosane og dei andre plantene gjere seg nytte av solenergien. Får å få dekt energi- og næringsbehovet sitt bryt dei ned organisk materiale som andre organismar har bygd opp. Konsumentane (svampar, ciliatar, amøbar og liknande) fangar partiklar av organisk materiale ved hjelp av flimmerhår, enkle svelg og liknande. Som oftast fangar dei bakteriar, små algar eller små restar av større organismar (detritus).

Ei undersøking av påvekstorganismane kan fortelje mykje om kvaliteten på vatnet, det vil seie om det er næringsfattig eller næringsrikt, om det er surt eller mindre surt. Er det mykje næringssalt i vatnet, får vi mykje algar og mosar. Dersom elva blir tilført mykje organisk materiale, får vi bakteriar, sopp og enkle dyr. Er tilførslane store, blir elva uappetittleg og grumsete, som vist på bilete 10 - 12. Spesielle algar og mosar toler surt vatn. Næringssalt som til dømes nitrogen finst også i sur nedbør. Difor kan det vere mykje påvekstalgar i vatn som er påverka av sur nedbør.

Hovudtypar av påvekstorganismar Sjå fotografi sist i rettleiinga	Vasskvalitet
Mosar
Vassmosane kan delast inn i tre grupper: bladmosar, levermosar og torvmosar. Bladmosar Har både stengel og blad. Kjølelvemose (Fontinalis antipyretica) er ein av dei vanlegaste bladmosane. Han har ofte lange stenglar (> 0,5 m), med få sidegreiner. Fargen vekslar frå brungul til klar grøn. Blada sit tydeleg i tre rekkjer opp langs stengelen, og alle blada er skarpt kjølforma og meir eller mindre samantrykte frå sida, slik at skotta blir påfallande trekanta. Finst i næringsfattige og næringsrike, ikkje forsura vatn over heile landet.. Kan forvekslast med duskelvemose (F. dalecarlica), som har lengre skott og smalare blad. Bilete 2 viser kortvaksne tuer av ein annan vanleg bladmose Blindia acuta. Han veks berre i reint vatn. Levermosar Somme levermosar har stengel og blad, andre er berre bladliknande og sit som ei pute på underlaget, til dømes på stein. Torvmosar Finst helst i myrar og sumpar, der dei byggjer opp torvlag. Med den spesielle bygnaden sin kan dei suge vatn slik at dei verkar nesten som ein svamp. Ein art finst også nedsokken i vatn, horntorvmose (Sphagnum auriculatum). Dette er ein relativt spinkel torvmose, heilt grøn eller med svakt gule og brune fargar. Han veks i små myrhol og smådammar, men kan også danne store teppe på botnen og gå heilt opp mot overflata i forsura innsjøar.	Reint vatn, men somme artar toler forsuring (til dømes torvmosar) eller moderat overgjødsling (kjølelvemose)
Algar
Blant påvekstorganismane har algane størst artsrikdom. Det er funne fleire tusen artar av påvekstalgar og det oppdages stadig nye. Påvekstalgane finnst i alle typar vatn, reint (bilete 3-6), surt (bilete 7) og overgjødsla (bilete 9 og 11). Algane delast i grupper, blant anna etter kva slag fargestoff dei inneheld. Blågrønalgar (Blågrønbakteriar) Blågrønalgane er eigentleg bakteriar, som har eit blått fargestoff. Dei treng ikkje sjå blågrøne ut av den grunn (bilete 5, 6 og 7). Dette er ein særleg formrik gruppe, som har representantar i alle typar vasskvalitet. Grønalgar Grønalgane har eit grønt fargestoff. Mange danner lange tynne trådar og kallast da trådforma grønalgar. Eit meir vanleg namn er "grønske" (bilete 4 og 9). Dersom vatnet innheld mykje næringsstoff kan grønska bli fleire meter lang og dekke heile elvebotnen eller innsjøbotnen i strandsona. Gullalgar Gullalgane er ofte brunleg gule, som på bilete 8. Denne gruppa har få artar blant påvekstalgane. Kiselalgar Desse er vanlegvis svært små (mikroskopiske). Kvart lite individ har eit kiselskall med eit fint regelmessig mønster. Kiselalgane kan opptre i store mengder og danner ofte eit gulbrunt glatt belegg på stein (bilete 3). Blant påvekstalgane er dette den mest artsrike gruppa. Raudalgar og brunalgar Desse har henholdsvis raudt eller brunt fargestoff. Både raudalgar og brunalgar er mest vanlege i saltvatn. Noen artar veks berre i ferskvatn.	Reint vatn, surt vatn og overgjødsla vatn
Sopp og bakteriar
Når vatnet inneheld mykje organisk stoff, får vi påvekst av bakteriar, sopp og andre organismer som lever av organisk materiale. Nedanfor siloutslepp kan koloniar av bakterien Sphaerotilus danne store kvite ulldotter, "lammehaler" (bilete 10). Landbruksutslepp av meir generell karakter kan gje massiv vekst av bakteriar, sopp og algar som toler mykje ureining (bilete 11). Der ureininga er svært sterk (som på bilete 12) kan botnen bli heilt dekt av sopp, bakteriar og dyr som bryt ned det organiske stoffet. Vatnet får da ein grumsete og uklar utsjånad på grunn av bakterie-/soppveksten og på grunn av slam og partiklar frå ureininga.	Sterkt overgjødsla vatn med mykje organisk stoff

Bilete av påvekstorganismar i ferskvatn

Bilete 1 - reint vatn Oversiktsbilete frå rein elv med lite påvekstorganismar. Noko påvekst vil ein alltid finne, også i reine elvar, sjå bilete 2, 3, 4, 5, 6 og 7.
Bilete 2 - reint vatn Stein frå reint vatn, grodd med små "tre" av vassmosen Blindia acuta. Blindia veks berre i reint vatn. Somme mosar toler meir ureining og klarer seg også i ureina vatn.
Bilete 3 - reint vatn Stein teken opp av elva og fotografert. Den vassdekte delen av steinen hadde eit glatt brunleg belegg som bestod av tusenvis av ørsmå (mikroskopiske) kiselalgar. Det er nokså vanleg i elvar med reint, kaldt vatn.
Bilete 4 - reint vatn Når det er gode vekstvilkår, kan det vere nokså mykje påvekstorganismar jamvel i reine elvar. På biletet, som er teke med undervasskamera, viftar lyse, kortvaksne grønalgar i straumen. Mørke puter av vassmosar kan vi også sjå på biletet.
Bilete 5 - reint vatn Svært ofte er det eit mørkt filtbelegg på steinane. Det består som regel av diverse blågrønalgar. Blågrønalgar i reint næringsfattig vatn veks vanlegvis langsamt og forsvinn dersom vatnet blir ureina.
Bilete 6 - reint vatn Blågrønalgen Stigonema mamillosum, skrapa av stein og fotografert i lupe. Dette er ein av dei vanlegaste algane i reint vatn i Noreg. Han toler å tørke litt, og vi kan finne han som ein svartbrun til blågrøn filt i vasskanten i innsjøar og elvar.
Bilete 7 - noko surt vatn Blågrønalgen Hapalosiphon fontinalis voks overalt i strandsona av ein noko sur innsjø på Sørlandet. Masseførekomst av algar er vanleg i surt vatn.
Bilete 8 - vatnet noko påverka av næringssalt Gullalgen Hydrurus foetidus kan danne store gulbrune, geléliknande duskar. Her er han teken opp av elva og fotografert i ei kvit plastskål. Hydrurus finst vanlegvis i kaldt vatn om våren. Han har ei karakteristisk lukt av sild. Det må vere ein del næringssalt i vatnet for at duskane skal bli så kraftige som på biletet.
Bilete 9 - noko ureina vatn Mørke kraftige trådar av grønalgar, her saman med ein mose som toler noko ureining. Denne elva er mykje ureina av plantenæringssalt.
Bilete 10 - sterkt skadd av ureining Kraftig vekst av bakterien Sphaerotilus i elv med store siloutslepp. Denne lyse bakterieveksten blir ofte kalla "lammehalar". Når siloutsleppet har vara ei stund, blir veksten meir grumsete og brunleg, som på det neste biletet (nr. 11).
Bilete 11 - sterkt skadd av ureining Denne elva får mykje utslepp frå jordbruket og har fått eit tjukt brunleg belegg av slam, bakteriar og andre nedbrytarar. Det grøne på biletet er ein ureiningstolerant alge.
Bilete 12 - sterkt skadd av ureining Her er elva fullstendig nedslamma på grunn av hushaldskloakk. Når vasskvaliteten er så dårleg som på biletet, luktar det som regel vondt av elva. Ser vi på denne påvekstorganisma i mikroskop, finn vi berre slam, diverse nedbrytarar og nokså få ureiningstolerante algar.