Smådyr i ferskvatn

Svampar (rekke Porifera) er primitive fleircella dyr utan eigentlege organ. Dei fleste artane er marine, men nokre få finst i ferskvatn. I Noreg har vi fem ferskvassartar. Svampane i ferskvatn har ein geléliknande grunnsubstans. I denne substansen finst cellene og ei rekkje kiselnåler som utgjer skjelettet. På overflata finn vi små opningar der vatn blir innsoge. Inne i svampen blir vatnet filtrert for fødepartiklar før det strøymer ut gjennom små opningar. Svampane kan ikkje bestemmast skikkeleg utan mikroskop, og generelt kjenner vi lite til økologien og utbreiinga til desse dyra. Forma på kiselnålene er viktige artskjenneteikn. Svampane hører med til påvekstsamfunnet (sjå kapittelet med påvekstorganismar), men kan også finnast i roteprøver.

Polyppdyr (klasse Hydrozoa) er primitive sekkforma dyr som er ca. 10 mm lange (Hydra). Munnopninga er omgjeven av fangarmar med nesleceller, som lammar byttet og fører det til munnen. Hydra lever av mange slags smådyr. Dyret er vanleg på vassplanter og på botnen av vatn og vassdrag.

Flimmermakkane (klasse Turbellaria) er frittlevande dyr (1 - 2,5 cm) med avflata kropp som er dekt av flimmerhår. Munnopninga og svelget (som kan vrengjast ut) sit midt på undersida av dyret. Flimmermakk finst i både elvar, bekker og innsjøar, men er vanlegast i innsjøar. Dei kan vere spesielt talrike i overgjødsla næringsrike vatn. Dei finst som regel mellom rotnande plantemateriale eller på undersida av flyteblad som til dømes vassliljer. Dei fleste artane er rovdyr som lever av små krepsdyr eller små insektlarvar. Det er også nokre som et planter og daudt organisk materiale.

Rundmakk (rekke Nematoda) og taglmakk (rekke Nematomorpha) finst i både elvar, bekker og innsjøar, men er vanlegast i innsjøar.

Rundmakkane er små gråkvite spindelforma eller sylindriske makkar med glatt overflate utan inndeling i ledd. Dei fleste rundmakkane er nokså små (< 2 cm) og lever både på og i botnen. Nokre artar er parasittar.

Taglmakkane er tynne som hårstrå og svært lange (over 10 cm) og ser ut som brunt eller svart hestetagl.

Hjuldyr (rekke Rotifera) er små, mikroskopiske (0,05 - 0,2 mm lange) dyr som har fått namn frå hjulet (ringen) av flimmerhår som sit i framenden av dyret. Dette hjulet blir brukt både som rørsleorgan og til å kvervle matpartiklar inn i munnopninga. Hjuldyr er ein vanleg del av dyreplanktonet i innsjøar, men det finst også mange botnlevande former i både innsjøar, elvar og bekker.

Sniglane (rekke Gastropoda) er utstyrte med ei raspetunge (radula) som dei bruker til å skrape algebelegg frå steinar og planter. Dei kan også ete rotnande plantedelar og detritus, og dei fungerer også som åtseletarar på til dømes daud fisk.

Det finst to hovudtypar: høge (tårnsnigel eller damsnigel) og flate (skivesnigel).

Damsnegl

Sniglane er svært kjenslege for forsuring, og dei forsvinn frå vatnet dersom pH er < 6,0. Det er fordi dei får for lite kalk til å byggje skal i sure sjøar. Derimot liker dei seg godt dersom vatnet er kalkrikt og litt overgjødsla, for då blir det mykje fastsitjande algar i vatnet, som er mat for sniglane. Dei finst i både innsjøar og elvar.

Vanleg skivenegl

Muslingane (rekke Bivalvia) ernærer seg ved å filtrere planteplankton og andre organiske småpartiklar, og ein finn gjerne mange av dei i små dammar eller i utlaupet av ein innsjø. Dei er effektive vassreinsarar dersom det er mange av dei.

Det er to grupper av muslingar: dei store muslingane (elveperlemuslingar og dammuslingar) og dei små muslingane (kulemuslingar og ertemuslingar). Ungane til dei små muslingane er ferdig utvikla ved fødselen.

Særleg dei store muslingane er svært kjenslege for forsuring, og dei forsvinn frå vatnet dersom pH er < 6,0. Elveperlemuslingen er dessutan freda!

Fåbørstemakk (klasse Oligochaetae) har ein ledda kropp med små, nesten usynlege børstar på kvart ledd. Meitemakk hører til denne gruppa. I ferskvatn finn vi sjeldan meitemakk, men heller mindre gråkvite eller raudrosa artar. Dei raudlege artane hører til Tubifex-familien og er svært vanlege, særleg i vatn som er litt overgjødsla. Dei fleste artane i denne familien lever på botnen av både elvar, bekker og innsjøar i mjuke tubar av slam. Ein del artar kan også symje fritt. Dei er gjennomskinleg raudbrune eller rosa, 20 - 70 mm lange. Dersom de berre finn Tubifex eventuelt saman med fjørmygg i botndyrfaunaen, er det eit sikkert teikn på alvorleg organisk ureining eller kraftig overgjødsling.

Iglene (klasse Hirudinea) er ledda og liknar tjukke makkar. Dei har ein meir avflata kropp enn makkane og ei karakteristisk sugeskål i kvar ende eller framme. Dei fleste artane er rovdyr på andre botndyr, til dømes insekt og sniglar. Somme er parasittar på fisk og fugl, og ein art kan suge blod av pattedyr.

Mange igler er kjenslege for surt vatn, og dei kan difor brukast som indikatorar på at vatnet ikkje er forsura. Dei toler derimot overgjødsling nokså bra, og det er gjerne svært mange av dei i litt overgjødsla eller næringsrike innsjøar, elvar og bekker.

Vassloppene (orden Cladocera) finst berre i innsjøar og stilleståande vatn og er ein viktig del av dyreplanktonet. Dei kan også finnast i drivprøver i rennande vatn nedanfor innsjøar. Mange artar finst mellom vassplantene i strandsona, og dei kan difor også finnast i roteprøver, dersom håven er finmaska nok (< 0,5 mm maskevidd). Dei er små krepsdyr, 0,2 - 10 mm lange. Dei sym ved hjelp av eit antennepar som er kraftig forgreina. Artssamansetjinga i eit vatn kan variere sterkt gjennom sesongen, ettersom dei ulike artane har ulike krav til miljøet (sjå dyreplanktonlista).

Marflo (slekt Gammarus) lever først og fremst i stilleståande vatn i høgareliggjande strøk, men kan også finnast i bekker og elvar nedanfor slike vatn. Marfloa utgjer ein viktig del av maten for aure, særleg i høgfjellsvatn. I Nord-Noreg finn vi henne også i låglandet. Fisk som et marflo, blir fin og raud i kjøttet på grunn av eit raudleg pigment som finst i marfloa. Arten er utbreidd over det meste av Noreg, men er sjeldan i Østfold, på Sørlandet, på Vestlandet nord for Jæren og i Lofoten.

Marfloa er nokså kresen når det gjeld vasskvaliteten. pH bør helst vere over 6, men ho kan klare seg ned til pH 5,5. Ho er difor svært ømtolig for forsuring. Mykje kalk i vatnet ser ut til å vere bra. Ho finst oftare i klart, reint vatn enn i gulbrunt myrvatn, truleg fordi myrvatn ofte er noko surt. Elles vil ho helst ha relativt kaldt vatn med temperaturar under 14 ^oC. Marflo er difor vanlegast over 200 moh., og ho er funnen heilt opp til 1540 moh.

I Noreg har krepsdyret asell (slekt Asellus), også kalla gråsugge, hovudutbreiinga si på Austlandet. Dyret finst elles i Finnmark og somme stader på Vestlandet. Arten kan leve i svært tette mengder, særleg i næringsrike innsjøar med mykje vassplanter. Gråsugga kan vere eit viktig byttedyr for mange fiskeartar. Ho toler lågt oksygeninnhald og finst difor også i kraftig overgjødsla vatn. Forsuring derimot toler ho dårlegare og ser ut til å forsvinne ved pH under 5,5. Ho lever i innsjøar og i rolege parti i elvar.

Vanleg ferskvasskreps (arten Astacus astacus), også kalla edelkreps, er det største krepsdyret i vatna våre. Arten kan bli opptil 15 cm. Ferskvasskrepsen er ettertrakta som delikatesse og blir fanga i teiner om hausten (fangst er lovleg i august/september). Fangsten representerer salsverdiar på fleire millionar kroner i året. Hovudutbreiinga av arten er på Austlandet, der han har spreidd seg kraftig dette hundreåret. Han finst også i små område i Hordaland og Sør-Trøndelag, der han truleg er utsett. Mange freistnader på å setje ut ferskvasskreps har vore mislykka. Arten er truga av krepsepest (ein sopp som heiter Aphanomyces astaci). Denne pesten har utrydda ferskvasskrepsen over store område i Sverige, og han har spreidd seg til Noreg. Hos oss er det innført strenge reguleringstiltak for å hindre spreiing av smitte.

Krepsen krev relativt varm og lang sommar og vatn med pH over 6,0. Han kan difor brukast som indikator på at vatnet ikkje er påverka av sur nedbør.

Hoppekrepsane (klasse Copepoda) finst berre i innsjøar og stilleståande vatn og er ein viktig del av dyreplanktonet. Dei kan også finnast i drivprøver i rennande vatn nedanfor innsjøar. Mange artar finst mellom vassplantene i strandsona og kan difor også finnast i roteprøver. Hoppekrepsane har fått namn etter symjemåten. Når dei slår med antennene, sprett dei framover i byks som kan vere fleire gonger kroppslengda. Dei er frå 0,5 til 5 mm store og lever av å filtrere partiklar frå vatnet: algar, detritus, rotiferar og mindre dyr. Somme er også utprega rovdyr. Sjå dyreplanktonlista for meir informasjon.

Muslingkrepsane (klasse Ostracoda) finst i innsjøar, dammar og tjern, og mange stader i elvar og bekker. Dei har tolappa tjukt skal og liknar på eit lite skjel. Til skilnad frå muslingane har dei tre beinpar som stikk ut frå skalet. Hovud og bryst/bakkropp er vanskeleg å skilje ettersom skalet dekkjer begge utan nokon godt markert overgang. Generelt manglar muslingkrepsane gode ytre artskjenneteikn, og dei er difor svært vanskelege å bestemme.

I Noreg er det berre to edderkoppar (orden Araneae) som er vasslevande: Vassedderkoppen (på figuren), som lever i vatn heile livet, og myredderkoppen, som kan ta seg fram på overflatehinna og jakte på insekt. Desse edderkoppane kan ein finne i innsjøar. I tillegg finn vi ofte landlevande edderkoppar som er komne med i prøva fordi dei oppheld seg nær vasskanten.

Midd (orden Acari) er små (1 - 5 mm), runde edderkoppdyr (Arachnida) som er lette å kjenne på at dei har uledda kropp og åtte bein. Det siste skil dei frå insekta, som har seks bein. I ferskvatn finn vi ca. 150 artar, som anten er frittlevande eller parasittiske. Somme artar finst i dyreplanktonet, og andre er botndyr. Mange vassmidd har fine fargar og mønster på kroppen som er spennande å studere i stereolupa. Dei lever i innsjøar og bakevjer i elvar.

Døgnflugenymfene (orden Ephemeroptera) lever i både elvar, bekker og innsjøar. Dei har vanlegvis tre haletrådar og tydelege gjeller langs bakkroppen (jamfør steinfluge) og nokså korte antenner. Den vanlegaste typen i rennande vatn er slekta Baëtis. Ho har runde gjeller og ein kropp som ikkje er flattrykt. Denne slekta er ein indikator på at vatnet ikkje er påverka av forsuring. I surt vatn tek gjerne ei anna slekt over. Denne slekta heiter Leptophlebia og er ikkje flattrykt, men har spisse gjeller langs bakkroppen. Elles er flattrykte døgnflugenymfer av slekta Heptagenia svært vanlege. Denne slekta kan ikkje brukast til å vurdere om vatnet er påverka av forsuring eller ikkje.

Vaksne individ er frå små til mellomstore insekt med to eller tre lange haletrådar og to par tynne venger. Det bakre vingeparet kan være sterkt redusert eller til og med borte hos einskilde artar. Antennene er korte. Dyra held vanlegvis til ved vatn. Dei er dårlege flygarar og blir difor oftast funne i nærleiken av det området der dei er klekte. Dei vaksne døgnflugene tek ikkje til seg næring, og munndelane er difor sterkt reduserte. Det vaksne livet til døgnfluga er kort, ofte mindre enn eit døgn. Andre kan leve opptil ei veke. Etter paringa blir egga lagde i vatn. Dietten til nymfene er ofte planterestar og algar.

Augestikkarnymfene (orden Odonata) er store og skil seg frå alle andre insekt ved at underleppa er omdanna til ei såkalla maske, ei leddelt tong som kan skytast fram frå hovudet for å gripe eit bytte. Alle augestikkarlarvane er rovdyr, og dei rører seg seint krypande på botnen eller på planter. Dei har tre gjelleblad på bakkroppen. Desse gjelleblada er flatare og breiare enn haletrådane til døgnflugenymfene.

Det er to typar av augestikkarnymfer. Dei største blir kalla libellar og er breie og butte i forma. Dei slanke, noko mindre blir kalla vassnymfer. Som vaksne har vassnymfene vakre skinande fargar i blått og grønt. Alle augestikkarlarvane lever hovudsakleg i innsjøar og dammar, i liten grad i rennande vatn.

Steinflugene (orden Plecoptera) er frå små til mellomstore insekt med to haletrådar utan gjeller langs bakkroppen (jamfør døgnfluger). Antennene er lange og tynne. Dei fleste artane er eittårige, og dei vaksne individa lever berre i nokre få veker. Nymfene er anten rovdyr, altetarar eller planterestetarar. Når nymfene er vaksne, kryp dei på land før dei klekkjer. Steinflugene klekkjer tidleg, og ein kan ofte observere dei nær opne bekker på den siste skituren for året. I låglandet er nymfene vanlegvis å finne i rennande vatn med stein- og grusbotn. I høgfjellet trivst dei også i innsjøar. Dei fleste steinflugene ser ut til å vere ømtolige for oksygensvinn og blir raskt borte frå overgjødsla bekker og elvar. Prøv å skilje mellom dei lange, slanke typane, som er mest kjenslege for overgjødsling og oksygensvinn, og dei små, brune, rufsete typane som toler ein del slik ureining.

Vasstegene (orden/underorden Heteroptera) kan skiljast frå biller ved at framvengene er delte i ein hard og lêrliknande del og ein hinneliknande og tynnare del. Vengene blir lagde over kvarandre i kryss slik at dei hinneliknande vengedelane dekkjer kvarandre, og det ser ut som dyra har ei X-forma teikning på ryggen. Vanlege artar er buksymjarar, ryggsymjarar, vasskorpion og vasslaupar. Dei er vanlegast i stilleståande vatn i innsjøar, dammar og tjern, men dei kan også finnast i bakevjer i elvar.

Mudderflugene (orden Megaloptera) har larvar som lever i vatn. Dei blir ca. 20 mm store, medan dei vaksne mudderflugene er mindre. Larvane har lange trådforma gjeller langs bakkroppen. Dei kan finnast både på djupt og grunt vatn og lever helst i innsjøar og bakevjer i elvar.

I Noreg er det registrert 3100 billeartar (orden Coleoptera), og ein del av dei lever i vatn. Vi finn både larvar og vaksne individ i vatn, og i tillegg finn vi ofte ein del landlevande biller i nokre av prøvene. Dei vanlegaste vasslevande gruppene er vasskalvar, vasskjær og kvervlarar. Det er fleire artar i kvar av desse gruppene. Dei lever helst i stilleståande vatn i innsjøar, dammar og tjern, dessutan i bakevjer i elvar. Både larvane og dei vaksne vasskalvane er store, grådige rovdyr. Larvane er ofte svartbrune og kan bli opptil 5 cm lange, medan dei vaksne er raske symjarar, som har ei luftboble under skalet på bakkroppen. Dei er ofte oppe i vassoverflata og hentar luft.

Stankelbein (familie Tipulidae) omfattar ca. 250 artar i Noreg. Dei varierer i vengespenn frå 65 mm ned til 15 mm. Larvane er gravande, og landlevande artar kan gjere skade på planterøter. Dei vasslevande larvane kan bli opptil 4 cm lange og kan grave seg ned i gytegroper og ete fiskeegg (til dømes lakseegg). Dei lever i innsjøar, dammar og elvar.

Stikkemygg (familie Culicidae) er slanke, langbeinte tovengjer. Nesten alle stikkemyggane er blodsugande insekt. Dei fleste hoene treng eit blodmåltid for å kunne utvikle egg. Det er berre hoa som syg blod. Hannane lever av nektar og andre plantesafter. Larvane av stikkemygg lever berre i stilleståande vatn og heng i vassoverflata med hovudet ned.

Dei vaksne knottane (familie Simuliidae) er små blodsugarar som har plaga mang ein turgåar. Larvane lever i rennande vatn over heile landet. Dei har ei pølseliknande form og børsteforma vifter på hovudet som dei fangar mat med. Dei er som regel mindre enn 1 cm lange og lever i rennande vatn.

Fjørmygg (familie Chironomidae) er små tovengjer. Hannane er særmerkte ved store fjørforma antenner. Dei vaksne skil seg frå til dømes stikkemyggen ved at dei ikkje syg blod. Fjørmyggen har vanlegvis ein syklus på frå eitt til to år på våre breiddegradar. Larvane lever i vatn, ofte i hus av mudder. Dei ulike artane kan ha høgst ulik diett. Somme er rovdyr, ein del er alge- og planteetarar, ein del livnærer seg av mikroorganismar og daudt organisk matriale, og andre er parasittar på andre insektlarvar, fisk og sniglar. Dei vaksne tek sjeldan til seg næring. Larvane forpuppar seg i vatn, stig opp til overflata og klekkjer til vaksne insekt. Fjørmygg er ei viktig næringskjelde både for fugl og fisk og andre insektlarvar som augestikkarar, vårfluger og steinfluger. Ut frå bestemte fjørmyggsamfunn kan innsjøar karakteriserast som til dømes næringsfattig, næringsrik og sur. Fjørmygg kan også vere viktige indikatorar i ureiningsovervakinga ved at til dømes tungmetallureining kan gje deformerte munndelar. Somme artar kan leve i vatn med svært lite oksygen. Dei er ofte raude på grunn av hemoglobin. Fjørmygglarvar er difor ei av dei siste dyregruppene som forsvinn ved overgjødsling. Vi finn denne dyregruppa i alle typar vatn.

Sviknottane (familie Ceratopogonidae) er svært små insekt, ofte under 1 mm lange og aldri over 3 mm. Dei er kjende for å gje sviande stikk. Sviknottane er dårleg undersøkte i Noreg, men truleg finst meir enn 30 - 40 artar her. Larvane til denne familien er tynne med spisse endar. Dei lever i innsjøar og bakevjer i elvar.

Larven av dronefluga (slekt Eristalis, ein type blomsterfluge) blir kalla rottehale fordi larven har eit langt teleskopisk pusterør. Sjølve larven blir ca. 20 mm lang, medan pusterøret kan strekkjast ut til fleire gonger denne lengda. Den vaksne fluga liknar ei bi-drone.

Larven er mellom anna vanleg i sterkt overgjødsla vatn og pyttar. Han klarer seg i vatn der det er svært lite oksygen, fordi han pustar gjennom det lange pusterøret.

Dei fleste vårflugelarvane (orden Trichoptera) byggjer hus av materiale frå omgjevnadene (planter, sandkorn og liknande) for å verne seg sjølve. Vi kan ofte sjå dei som krypande "pinnar" eller rør av småstein. Nokre av vårflugelarvane er frittlevande, og somme spinn nett som fangar småpartiklar som driv med straumen. Larvane er viktig føde for fisk og vassfuglar. Larvane forpuppar seg i huset sitt, stig opp til overflata, klekkjer og flyg av garde. Heile syklusen tek vanlegvis eitt år. Dei vaksne vårflugene har to par venger som ligg taklagde over kroppen. Om sommaren kan ein ofte sjå vaksne vårfluger som "pløyer" seg fram på vassoverflata. I Noreg lever alle larvane i vatn. Dei fleste kan livnære seg av både plante- og dyreføde, nokre artar er først og fremst rovformer.

Vårflugene som gruppe toler både nokså surt vatn og vatn med relativt lite oksygen, og dei kan difor ikkje brukast som indikatorar korkje for forsuring eller overgjødsling. Einskildartar av vårfluger har likevel spesifikke krav til vasskvaliteten. Vi finn dei i både innsjøar og elvar.

Mosdyra (rekke Bryozoa) finst i elvar, bekker og innsjøar (særleg nær utlaupet), men er ofte vanskelege å oppdage. Dette er svært små dyr som lever i koloniar på steinar og vassplanter. Dei liknar litt på lys mose (difor namnet mosdyr) eller svampar, men dei manglar dei karakteristiske opningane vi finn hos svampane. Dei blir vanlegvis rekna med til påvekstsamfunnet (sjå kapittelet med påvekstorganismar), men kan også finnast i roteprøver. Dei kan vere svært vanlege, men først og fremst i reint vatn.