|
|
Planteplankton i ferskvatn
Du kan lese meir om planteplankton Astrid Saugestad sitt kompendium om planteplankton og på Planktonweb.
Planteplankton er mikroskopiske eincella algar som svevar fritt i vatnet. Ettersom dei er planter, veks dei ved hjelp av sollys og løyste næringsstoff i vatnet (CO2, nitrogen, fosfor og liknande). Planteplankton finst i alle innsjøar, men mengda varierer mellom anna med næringsinnhaldet eller trofigraden i innsjøen. Som hos andre planter fangar planteplanktonet det sollyset som trengst til fotosyntesen, ved hjelp av det grøne pigmentet klorofyll a. Planteplankton er maten til dyreplanktonet, som igjen er maten til planktonetande fisk. Daudt planteplankton som søkk ned til botnen, er også ei viktig næringskjelde for bakteriar og botndyr, som igjen er mat for fisk. Det finst mange algetypar i planteplanktonet. Ein type blir kalla blågrønalgar, men er eigentleg bakteriar. Elles finst grønalgar, kiselalgar, gullalgar, dinoflagellatar (fòrflagellatar) og svelgflagellatar. Ei algecelle er frå 1 til 100 µm (det vil seie frå ein tusendels til ein tidels millimeter). Somme algar lever i koloniar med mange celler. Slike koloniar kan vere kuleforma, uformelege eller trådforma. Ein kan så vidt sjå dei største som ein liten prikk eller eit støvkorn med berre auget. For å undersøkje planteplankton treng ein difor mikroskop.
Misfarging av vatn på grunn av algar er kjend frå lang tid tilbake. Til dømes har truleg Raudehavet fått namnet sitt på grunn av raudfarga algar. Her i landet kan somme dammar og innsjøar bli grøne som spinatsuppe eller raude som tomatsuppe om sommaren. Det kjem som regel av oppblomstring av blågrønalgar, som også kan vere giftige. Samansetjinga av planteplanktonet kan fortelje mykje om næringsinnhaldet eller trofigraden i innsjøen, ettersom nokre typar er meir næringskrevjande enn andre. Til dømes blågrønalgar og mange grønalgar ser ut til å trivast best i næringsrike eller overgjødsla innsjøar, medan gullalgane klarer seg betre enn mange andre algar i næringsfattige innsjøar.
Vanlege hovudgrupper av planteplankton
|
Blågrønbakteriar (cyanobakteriar)
Blågrønbakteriar (tidlegare kalla blågrønalgar) er prokaryote celler, dei manglar cellekjerne og andre organellar. Dei finst i ferskvatn, brakkvatn, saltvatn, i og på jord og på fuktige berg. I biotopar med ekstreme temperaturar er blågrønbakteriar ofte einerådande. Somme trivst i varme kjelder med temperaturar opptil 75 oC, andre lever i bergsprekkar i ørkenen, medan andre igjen finst i arktisk klima. Mange blågrønbakteriar har evna til å binde nitrogen frå luft. Dei er dermed sjølvforsynte med nitrogen og kan vekse på stader der det elles er nitrogenmangel. Dersom eit vassdrag blir ureina med fosfat, blir nitrogenmangel den avgrensande faktoren for dei fleste algane. Blågrønbakteriar kan derimot få ei kraftig oppblomstring, og det kan gje vatnet ein blågrøn farge. Når blågrønbakteriane døyr og rotnar, blir både fosfor og nitrogen frigjorde til omgjevnadene. Planktoniske former av blågrønbakteriar har ofte luftblærer, som gjer at dei kan flyte opp til overflata. Mot slutten av ei masseoppblomstring kan blågrønbakteriane difor flyte opp til overflata i store mengder. Dette fenomenet kallar vi vassblomster. Fleire av blågrønbakteriane som dannar vassblomster, er giftige og kan føre til forgifting av husdyr og fisk. Dei fleste tilfella av forgifting kjem av artane Microcystis aeruginosa og Anabena flos-aquae. Ved sida av giftverknaden kan det bli oksygenmangel i vatnet når slike masseførekomstar blir nedbrotne, og dermed også fiskedød. Blågrønalgane kan vi finne som einskildceller, i koloniar som ser ut som froskeegg i gelé, eller i koloniar av lange trådar, som ser ut som spagetti eller små nyste med perlekjeder. |
|
|
Grønalgar (chlorophycear)
Grønalgane er den største og mest varierte av alle algegruppene. Dei har hovudutbreiinga si i ferskvassmiljø, men er vidt utbreidde og finst også i saltvatn, i fuktig luft, på fuktig mur og berg, på jord og trestammer og på is og snø (til dømes raudfarga snø som kjem av Chlamydomonas nivalis). Biokjemisk likskap og at dei har både klorofyll a og b, gjer at grønalgane blir rekna for å vere i slekt med høgare planter, og at dei har felles stamform. Dei andre algegruppene manglar klorofyll b. Grønalgane har som oftast ein grasgrøn farge, men at dei har fargestoffa karotenoid, kan gje dei raud farge. Dei kan leve i einskildceller som mellom anna kan vere runde eller bananforma, eller i koloniar med eller utan geléhylster. |
|
|
Gullalgar (chrysophycear)
Gullalgane trivst betre i oligotrofe innsjøar og kaldt vatn enn dei fleste andre algegruppene, men dei finst også i næringsrikt og varmt vatn. Dei har kloroplastar som er gule, gulgrøne eller brune, og dei fleste gullalgane er autotrofe. Somme lever elles heterotroft og tek opp organisk materiale. Cellene har ein eller to flagellar som ofte er vanskelege å sjå i fiksert materiale. Hos ein del artar er cella dekt med skal eller plater, med eller utan nåleliknande vedheng. Andre artar er nakne, og dei kan vere vanskelege å sjå i fiksert materiale. Somme lever i koloniar som kan sjå ut som små tre, der kvar einskildcelle sit nede i eit trektforma skal (Dinobryon). Somme gullalgar (til dømes Synura) kan ved masseoppblomstringar gje usmak på drikkevatn (fiskesmak). Gullalgar dannar spesielle forkisla kvilesporar som blir kalla statocystar. Desse kvilesporane ser ut til å bli viktige leiefossil og miljøindikatorar i kvartærgeologien. |
|
|
Kiselalgar (diatomear)
Kiselalgane har skal av kisel (SiO2). Dei har hovudutbreiinga si i marint miljø, og dei blir rekna som ein av dei viktigaste produsentane i havet. I ferskvatn har dei mykje mindre å seie. Den forkisla celleveggen hos kiselalgane består av to skalhalvdelar: botn og lokk. Cella kan vere sirkelrund (sentrisk) eller avlang (pennat). Dei avlange formene kan sitje saman i stjerneforma koloniar, som tennene på ein kam eller i sikksakkband av firkanta celler. Nokre av dei runde formene kan sitje saman i lange kjeder eller sylinderforma koloniar. Dei fleste artane av ferskvasskiselalgar er bentiske (botnlevande) og dannar belegg på andre planter, steinar og liknande. Slektene Cyclotella, Aulacoseira (tidlegare vart begge rekna til slekta Melosira), Tabellaria og Asterionella er vanlege ferskvassplankton. |
|
|
Fureflagellatar (dinophycear)
På same vis som kiselalgane er fureflagellatane viktige i marint plankton, med relativt få artar i ferskvatn. Cellene ser karakteristiske ut med ei langsgåande og ei tverrgåande fure. Der desse furene møtest, sit to flagellar. Flagellane blir brukte til rørsle, og mange fureflagellatar har evna til å flytte seg vertikalt i vassmassen. Furefagellatane har anten nakne celler eller celler med ein vegg av cellulose. Artar med skal kan sjå ut som ei gammaldags mine eller som eit anker. Dei nakne formene er vanskelege å identifisere i fikserte prøver fordi forma blir endra når cella døyr. Somme artar kan ernære seg ved å fortære andre organismar. Til denne gruppa hører nokre av dei største planteplanktonartane, til dømes Ceratium hirundinella, som er > 100 µm lang. |
|
|
Svelgflagellatar (cryptophycear)
Små flagellatar utan fast cellevegg (3-
30 µm) med dropeform eller bønneform. Dei er vanskelege å identifisere til art, jamvel i ikkje-fikserte prøver. Cellene lever ei og ei og har to ulikt lange flagellar. Somme slekter manglar pigment og har dermed ein heterotrof ernæringsmåte. Cellene har ei ryggside og ei bukside. I framenden har dei eit svelg som er typisk for svelgflagellatane. Svelgflagellatar finst i så godt som alle innsjøar gjennom heile året. Gruppa er viktig i næringskjeda og framifrå føde for dyreplankton. |
|
|
Augeflagellatar (euglenophycear)
Augeflagellatane har ein stor og lett synleg augeflekk. Ved hjelp av denne augeflekken kan dei orientere seg i høve til lyset. Det finst både heterotrofe og autotrofe former, og dei er kulerunde eller ellipseforma og frå 15 til 45 µm store. Typiske biotopar for augeflagellatar er små, næringsrike dammar og tjern. |
|
|
