
		om nettverket \| kontakt \| A til Å \| english

Du er her: Forsiden > Aktiviteter > Dyreplankton i ferskvatn

Ikke innlogget.

Logg inn / registrer deg

Dyreplankton i ferskvatn

Dyreplankton er smådyr som lever i dei frie vassmassane. Desse dyra er eit viktig ledd i næringskjeda i vatn, der dei et planteplankton og sjølve blir etne av smådyr eller fisk. Ordet plankton kjem frå det greske planktonos - "som driv omkring", og lenge trudde ein at desse dyra berre dreiv passivt rundt med straumen. Men det har vist seg at dei i stor grad kan røre seg sjølve, og at det er miljøfaktorar som lys, mattilgang og risiko for å bli etne som avgjer kvar dei sym.

Det er tre hovudgrupper som dominerer i dyreplanktonet: vasslopper, hoppekreps og hjuldyr. I tillegg finn vi midd og larvar av svevemygg. Også eincella dyr (ciliatar og flagellatar) lever i dei frie vassmassane, men vi skal ikkje gå nærmare inn på dei her. Hjuldyra er svært små og bør studerast i mikroskop. I skulesamanheng konsentrerer ein seg difor vanlegvis om dei to første gruppene, vasslopper og hoppekreps, som begge er små krepsdyr. I tillegg har vi laga ei liste over ein del andre organismar ein kan rekne med å finne i planktontrekket. Dersom planktonprøva er teken nær land, kan ho innehalde ein del dyr som lever på botnen eller inne mellom vegetasjonen. Dersom de har funne dyr som ikkje liknar på nokon av dei som er på denne lista, kan det lønne seg å sjå etter i lista over botndyr.

Samansetjinga av dei ulike artane i planktontrekket kan fortelje oss mykje om innsjøen. Store vasslopper er effektive beitarar på planteplanktonet. Dersom det er mange av desse loppene, kan vatnet tole meir overgjødsling før det blir så mykje planteplankton at vatnet blir grumsete. Rovdyra i innsjøen påverkar samansetjinga av dyreplanktonet. Dersom det til dømes er mykje planktonetande fisk der, blir dei største individa tekne av fisken, og dei små dyra klarer seg best. Dersom det er lite fisk i vatnet, ser vi ofte at prøva er dominert av større dyr. Miljøet i innsjøen endrar seg mykje gjennom årstidene, og difor kan også artssamansetjinga av dyreplanktonet i eit vatn variere sterkt gjennom sesongen. Mange planktonartar er sårbare for forsuring, og vi ser ofte at det blir færre artar når vatnet blir surt. Daphnia-artane er døme på vasslopper som ikkje trivst når pH er under 5.5.

Vasslopper (Cladocera)

Dette er små krepsdyr, 0,2- 10 mm lange. Dei har eit antennepar som er sterkt forgreina (ser ut som armar), og som dei bruker til å symje med. På hovudet finn vi eit stort, mørkt auge som fangar opp lys. Rundt seg har kroppen eit tynt, gjennomskinleg skal med ei open spalte framme på dyret. Her finn vi fem- seks små beinpar som lagar ein straum av vatn gjennom skalet. Med mange små børstar på beina fangar dei opp mat frå vatnet: algar og andre små partiklar som blir førte opp til munnen. Vassloppene føder levande ungar, og utviklar egga sine i eit rugekammer under skalet på ryggen. Ofte kan vi sjå ulike utviklingstrinn i rugekammeret til dei ulike dyra i prøva, frå runde egg til avlange, ferdige små ungar. Somme gonger ser vi også eit kvileegg på ryggen, eit egg med ein hard kapsel rundt seg. Desse kvileegga toler tørke og frost, og ved hjelp av dei kan vassloppene sikre seg at avkommet overlever jamvel om dammen dei lever i skulle tørke ut eller botnfryse. Kvileegga er produserte ved vanleg kjønna formeiring, men vassloppene har det meste av tida ukjønna formeiring, såkalla partenogenese eller jomfrufødsel. Det vil seie at mødrene føder døtrer som er genetiske kopiar av dei sjølve, utan befruktning. Når desse døtrene igjen får døtrer, blir det danna store klonar der alle individa er genetisk identiske. Dette gjer at vassloppene har vore mykje brukte som forsøksorganismar, ettersom ein kan teste ulike miljøfaktorar på mange individ med den same genetiske bakgrunnen.

Dafniane er ca. 1- 2 mm lange og finst i alt frå små dammar til store innsjøar. Dei blir rekna som dei typiske vassloppene, og er svært vanlege i dyreplanktonet om sommaren og hausten. Dei er viktig mat for fisk i mange vatn. Dersom dei blir utsette for sterkt beitepress frå fisk, vil dei små formene dominere. Dersom dei derimot blir beitte på av andre smådyr (som ikkje sluker dei like lett som fisk), kan ein og same arten endre fasong og til dømes utvikle hjelmar på hovudet for å bli vanskelegare å ete.

Dei store dafnieartane er dei viktigaste algebeitarane i dyreplanktonet, og dei kan ofte dempe eller kontrollere ei algeoppblomstring i planteplanktonet, dersom dei ikkje blir etne av fisk.

Daphnia

Bosmina kjenner vi igjen på "snabelen" som stikk ut frå hovudet. Dei er litt mindre enn dafniane, ca. 0.5-1 mm. To artar er vanlege: Bosmina longispina og Bosmina longirostris. Den første er truleg den vanlegaste vassloppa i Noreg. Ho er utbreidd over heile landet i alle slags vatn. I næringsrike vatn blir ho ofte erstatta av den mindre Bosmina longirostris. Dette har truleg samanheng med at det ofte er mykje småfisk i dei næringsrike vatna. Dei vel ut dei største dyra når dei beiter, og difor klarer dei minste seg best. I Nord-Noreg og på Vestlandet finn vi som regel berre arten Bosmina longispina.

På same vis som dafniane endrar også Bosmina form etter kven som beiter på dei. I innsjøar med mykje planktonetande fisk, er dei småvaksne med korte snablar (slik at dei blir mindre synlege). Dersom det er smådyr som beiter på dei, veks dei seg lengre og utviklar større snablar, slik at det blir vanskelegare å handtere dei.

Bosmina

Dette er ei merkeleg vassloppe med ei stor gelékappe rundt kroppen. Då ein gjorde greie for arten første gongen, trudde ein at dyra hadde ein sjukdom. Truleg tener gelékappa som vern mot å bli eten av andre små dyr, for ho gjer at gelékrepsen blir nokså vanskeleg å handtere. Arten er vanleg over heile landet. Han kan finnast i høge konsentrasjonar i sure humøse, ionefattige vatn, men er sjeldan i vatn med høgt kalkinnhald. På biletet er gelékappa knapt synleg, og det samsvarer godt med korleis dyra ser ut i lupa. Ofte kan prøva vere heilt tjukk av gelémasse, og heller ein henne ut i ei vid skål, ser ein dyra tydeleg som små geléklumpar. Men under lupa blir kappa gjennomskinleg, og ein legg best merke til dei indre delane av kroppen. Hodyret er 1,52,5 mm, hannen mindre.

Gelékreps (Holopedium)

Dette er den største vassloppa. Ho er ei rovform som forsyner seg av dei små artane i dyreplanktonet. Utsjånaden til Leptodora er svært spesiell, og ho liknar ikkje ei vassloppe i det heile. Kroppen manglar det ytre skjoldet som elles er så typisk, og er nesten fullstendig gjennomskinleg. I eit glas med vatn er vassloppa vanskeleg å oppdage, endå ho kan vere opptil 10 mm lang! Ho er også nesten usynleg for fisk, særleg i næringsrike innsjøar med litt grumsete vatn. Arten er faktisk vanlegast i innsjøar med planktonetande fisk som sik, røye eller mort.

Leptodora

Bythotrephes er ei stor rovform som lever ute i vassmassane i mange av innsjøane våre. Dyret er utstyrt med ein lang pigg bakerst, som gjev det ei total lengd på godt over 5 mm. Bythotrephes et hjuldyr og små vasslopper og hoppekreps. Som regel finn vi ikkje så mange individ per prøve. Dette kjem til dels av at denne vassloppa er ein rask symjar, og til dels av at ho naturleg nok ikkje er så talrik som dei byttedyra ho lever av.

Ho klarer seg dårleg der beitetrykket frå fisk er intenst, til dømes frå sik. Derimot finst ho ofte i vatn med aure eller aure og røye, jamvel om begge desse fiskane gjerne et henne. Ho er vanlegast i næringsfattige vatn, men dette kan godt komme av at næringsrike innsjøar ofte har mykje fisk.

Bythotrephes overvintrar vanlegvis berre som kvileegg. I dammar i høgfjellet finn vi ei endå større form som kanskje er ein eigen art.

Bythotrephes

Polyphemus pediculus er ein relativt stor art med ein karakteristisk utsjånad, annleis enn vasslopper elles. Ho er eit rovdyr, 1- 2 mm stor med gripeklør. Vi finn henne ofte i store svermar langs strandkanten. Ho er nokså vanleg over heile landet, opp til 1250 moh. på Hardangervidda. Sidan ho er så stor og godt synleg, finn vi henne ikkje i store konsentrasjonar der det er mykje fisk.

Polyphemus

Hoppekreps (Copepoda)

Hoppekrepsane har fått namn etter symjemåten. Når dei slår med antennene, sprett dei framover i byks som kan vere fleire gonger kroppslengda. Dei er frå 0,5 til 5 mm store og er vanlege både i planktonprøver og i botndyrprøver. Dei lever av å ete partiklar frå vatnet: algar, detritus, hjuldyr og mindre dyr. Somme er også utprega rovdyr. Artsbestemminga av desse dyra byggjer for ein stor del på små beinpar som ein dissekerer ut. Vi nøyer oss difor med å skilje mellom dei to hovudgruppene, cyclopoide og calanoide. Ei tredje gruppe er dei harpacticoide hoppekrepsane, men dei lever for det meste inne mellom vegatasjonen, i mose og i sediment, og dei er difor ikkje medtekne i planktonoversikta.

Desse dyra har kortare antenner (mindre enn halve kroppslengda) og ein rundare kropp enn dei calanoide hoppekrepsane. Dei har to eggsekker, ein på kvar side. Dei cyclopoide lagar ikkje kvileegg, men kan gå i dvale (diapause) i sedimentet. Somme går faktisk i dvale om sommaren, slik at vi berre finn dei om vinteren, men det vanlege er at dei er aktive i sommarhalvåret. Dei cyclopoide hoppekrepsane filtrerer ikkje vatnet, men plukkar aktivt ut maten. Somme av dei er grådige rovdyr som kan ete dyr som er større enn dei sjølve. Mange av dei cyclopoide hoppekrepsane finn vi i botndyrprøvene, men nokre (som til dømes den vanlege Cyclops scutifer) lever planktonisk. Vanlege cyclopoide slekter er: Cyclops, Macrocyclops, Megacyclops, Mesocyclops, Thermocyclops, Eucyclops og Acanthocyclops.

Cyclopoide hoppekreps

Dei calanoide hoppekrepsane har lengre antenner (over halvparten av kroppslengda) og meir avlang kropp enn dei cyclopoide hoppekrepsane. Dei har ein einskild eggsekk på bakkroppen og kan lage kvileegg som toler kulde og tørke. Dyret på biletet er ein hann, det ser vi på den karakteristiske krøllen på den eine antenna. Calanoide hoppekreps samlar matpartiklar frå ein straum av vatn som han lagar med beina. Dei fleste calanoide hoppekrepsane lever planktonisk, det vil seie ute i dei frie vassmassane. Vanlege slekter er Eudiaptomus og Heterocope. De toler surt vatn betre enn dei fleste andre krepsdyrgruppane, og er difor ganske vanlege i sure innsjøar.

Calanoide hoppekreps

Hoppekrepsane utviklar ikkje ferdige små ungar slik som vassloppene; egga klekkjer til små naupliuslarvar som ein kan finne mykje av i planktontrekka. Dei skiftar skal og går gjennom seks ulike naupliestadium. Deretter skal dei gjennom fem ungdomsstadium (då blir dei kalla copepodittar), før dei til slutt kjem ut frå det siste skalskiftet som vaksne. Naupliuslarvane skaffar seg mat ved å filtrere partiklar frå vatnet.

Naupliuslarve

Hjuldyr (Rotatoria)

Små, mikroskopiske (0,05- 0,2 mm lange), men svært talrike dyr, som har fått namnet sitt frå ringen (hjulet) av flimmerhår som sit i framenden av dyret. Dette hjulet blir brukt både som rørsleorgan og til å kvervle matpartiklar inn i munnopninga. Vanleg del av dyreplanktonet i innsjøar, men det finst også mange botnlevande former i både innsjøar, elvar og bekker. Dyret som det er bilete av heiter Conochilus, og denne arten dannar koloniar. Det gjer det lettare å oppdage dyra. I planktontrekket går mange hjuldyr gjennom håven dersom maskevidda er for stor (> 45 µm).

Hjuldyr (Brachionus sp.)

Andre

Her har vi samla dyr som ikkje hører til dei tre hovudgruppene ovanfor.

Denne krepsen finst naturleg i store sjøar på Austlandet, og ettersom han stort sett lever på store djup, er det kanskje ikkje så mange som finn han i planktontrekket. Han forsyner seg grovt av vasslopper og andre mindre planktondyr og er sjølv god mat for fiskane.	Istidskreps (Mysis)
Larvane av svevemyggen (blir også kalla fantommygg) er nesten gjennomskinlege rovdyr som lever frittsymjande i heile vassmassen og et hjuldyr, små hoppekreps og små vasslopper. Dei to mørke felta på kroppen er luftsekker (symjeblærer). Fantommyggane liknar på fjørmygg som vaksne, men hannane manglar dei typiske fjørforma antennene	Svevemygg (fantommygg)
Midd er også rovdyr som kan beite ute i dei frie vassmassene. Somme gonger finn vi store, svarte eller raude midd i planktontrekket.	Midd
Dette er slett ikkje dyreplankton, men ein alge som også er omtala i oversikta over planteplankton. Men ettersom han er stor og somme gonger kan dominere i planktontrekket, reknar vi med at mange vil sjå i denne tabellen etter noko som liknar.	Ceratium-algar