Kulturminner i utmark

Type og lokalisering av kulturminner

Bilder

Gudmund Angedal, ein viktig kulturformidlar
	Comments: Skarsteinen er ein stor og markert stein i terrenget. Den tida dei gjette buskapen i området, nytta dei denne steinen som utgangspunkt for gjetinga. Herifrå hadde dei utsikt over heile beiteområdet. Frå gammalt av har det vore eit solur som nokon "ein gong i tida" har rissa inn. Dette er diverre borte no, -forvitra av ver og vind, men enno lever det fleire av dei eldre som hugsa det i bruk og som brukte det sjølv. Ein av desse er Gudmund Angedal, som er den siste som gjette i Angedalen. I samband med kulturminneprosjektet som vi er med i, laga vi eit intervju med han som vart gjengitt i "Sogeblad for Førde, 2002": Skarsteinen er ein stor og markert stein i terrenget. Den tida dei gjette buskapen i området, nytta dei denne steinen som utgangspunkt for gjetinga. Herifrå hadde dei utsikt over heile beiteområdet. Frå gammalt av har det vore eit solur som nokon "ein gong i tida" har rissa inn. Dette er diverre borte no, -forvitra av ver og vind, men enno lever det fleire av dei eldre som hugsa det i bruk og som brukte det sjølv. Ein av desse er Gudmund Angedal, som er den siste som gjette i Angedalen. I samband med kulturminneprosjektet som vi er med i, laga vi eit intervju med han som vart gjengitt i "Sogeblad for Førde, 2002": Skarsteinen i Angedalen Gjennom generasjonar, i mange hundre år, har Skarsteinen vore utsiktspunkt og samlingsstad for all gjeting i dalføret mellom Angedal-gardane og Flugestølen i Jølster. Frå denne steinen, som ligg på eit høgdedrag på Angedalssida, hadde gjetarane full oversikt over heile beiteområdet sitt. Gudmund Angedal er no 79 år gammal. Han var, saman med Målfrid Angedal Kvamme og Arthur Angedal, den siste som gjette i dette området. Han gjette her heilt til 1937 Angedalen skule har dei siste tre åra samarbeidd med bygdefolket i eit stadnamnprosjekt der målet er å samle alle kjende namn i inn- og utmark og plassere dei på bilete. Til no er nærare 2100 namn registrerte og plasserte. Mange av desse har ei spennande soge eller historie bakom . Så også med Skarsteinen. To av elevane på skulen, Ida Hjellbrekke Frøyen og Helena Grimeland Hansen har saman med lærar, Reidar Eide, hatt ein samtale med Gudmund Angedal og kona Agnes. Gudmund fortel at han var med bestefar sin, Andreas, som 6-åring slik at han skulle bli kjend i terrenget slik at han året etter kunne vere gjetargut. -Jau, eg tok til å gjete som 7-åring. Det var vi borna som hadde dette arbeidet. Dei vaksne måtte vere heime og passe det daglege arbeidet på garden. I halv sjutida om morgonen var dei om lag 30 kyrne ferdig mjølka og stod klare ved gardflorane bortanfor Hegrenesen. Då måtte vi vere der og følgje dei opp i dalen. Vi var mest alltid ein frå kvar av Angedalgardane, ho,Målfrid, han Arthur og eg. Kyrne visste godt kvar dei skulle gå. Vi dilta etter og plasserte oss på Skarsteinen. Dei første åra var vi oppe på fjellet heile dagen heilt til kyrne stunda ned att til mjølketid i 4-5-tida. Seinare måtte vi ned att midt på dagen for å arbeide, for så å hente kyrne om kvelden. -Vi fiska og bada, prata og preikte og keik etter kyrne Skarsteinen var den viktigaste staden for oss gjetarungane. Steinen er fleire meter vid og 2-3 meter høg. Han går i eitt med marka på eine sida og er god å kome seg oppå og å sitje på. Vi hadde vanlegvis full kontroll over flokken herifrå. Var veret fint, tok vi oss gjerne ein tur til Lone-tjønnene nedanfor og bada eller fiska småaure som tidsfordriv. Elles heldt vi oss mykje på steinen, spikka på ein trepinne, prata og preikte. Av og til rauk oksane i hop og slost. Dette var moro! Det var spennande å sjå kven som vann og det var aldri på tale å skilje dei! Heimanfrå hadde vi ferdiglaga niste, skjever og sild, spekjeflesk, mjølk eller saft. Vi leid inga naud. Det hende også at vi kokte aure i ein fiskebolleboks, men det var no berre på skøy. Like ved steinen ligg Skartjønna. Her hugsar eg at det var ein holme som flaut frå side til side. Sjølv om vi ikkje akkurat såg fram til vekene i fjellet, hadde vi det oftast sutalaust. I godveret var det ikkje så verst å tenkje på dei som måtte arbeide på garden. Eg hugsar at då vi var litt eldre, og var heime på arbeid mellom mjølkingane, var det godt å sleppe opp i marka etter kyrne. Vi sprang lett då. Sokkar og sko kasta eg alltid første dagen eg høyrde gauken om våren, og eg tok dei ikkje på meg att før det rima om hausten. Blåe negler vart det av og til, og orm såg vi mest kvar dag på nordsida av dalen der sauene og hestane gjekk, men eg vart aldri biten. ”Bjønnjen beit han i ryggen” For oldefaren min, han Anders Angedal, gjekk det gale –og det kunne fort ha gått mykje verre Dette hende i byrjinga av 1800-talet. Det gjekk so føre seg at Anders, som då var om lag 18 år gammal, hadde ansvaret for å hente inn att nokre kalvar til kvelden. Dette var ein laurdag og Anders vart so forhefte med noko arbeid han hadde, antakeleg inne på støylen. Han mørkna ute og fann ikkje igjen ein av kalvane. Dette var på nordsida, rett ovanfor gamleskulen inne i dalen. So fann han ut at han skulle gå tidleg søndag morgon for å leite han opp. Rett oppom gardflorane innaføre garden hans Jostein Angedal ligg det nokre store steinar. Akkurat då han kom rett forbi steinane, låg bjønnjen der og åt på kalven. Dei skvatt til begge to. Bjønnjen nådde tak i han, slo han og beit han kraftig i ryggen. Dei vart nok kraftig skremde begge to. Anders kom seg til gards, men vart liggande nesten eit heilt år før han kom seg til igjen. Etter denne episoden vart steinane heitande Bjønnjasteinane, og det heiter dei den dag i dag. Dette er einaste gongen som eg veit om at folk har blitt skada av villdyr her i dalen. Det har nok skjedd mykje både spennande og dramatisk i den tida då dei gjette mot villdyr, men dette er nok dessverre ikkje teke vare på. -”med halen i høgste veiret” -Ikkje alltid var dagane like rolege. Dersom jølstrakrøtera og botnakyrne også kom, kunne vi telje opp mot 100 dyr på ein gong. Då var det om å gjere å passe nøye på når klokka nærma seg mjølketid. Det hende at kyrne våre, spesielt dei yngre, ville fylgje med jølstrakyrne nedatt. Då måtte vi av garde for å hente. Vi fekk aldri skjenn om kyrne våre tok seg omvegar og stakk av. Vi måtte berre jage dei tilbake sjølve. Det hende ofte at vi måtte hente oksar på Flugestølen. Når det leid på sommaren, hadde vi også mange turar for å hente tilbake kyr som ville på støylen. Dei la i veg med halen ”i høgste veiret”, sprang alt dei greidde og var forferdeleg ivrige etter å kome på Vassbrekka. Dei gamle kyrne som tidlegare hadde smakt på det gode støylsbeitet, leia ”opprørarane”. Slike tider var det godt å vere lette til beins! -den 20. juli -Alle kyrne innanfor Einehogbakkjen vart den 20. juli flytta inn på Vassbrekkestøylane. Der gjekk dei til den 20.september. Alt meieriutstyret vart flytta inn der samtidig. Som på dei fleste støylar i eldre tid, var der også eit variert sosialt liv. Vassbrekkestemna var årlege heilt fram mot siste krig. Då var det eit yrande liv, med tilreisande frå resten av Førde, inste Naustedalen og Jølster. Danseflaken vart flytta på stølen og heimreisa vart nok oftast ikkje før det grydde av dag. Etter krigen vart stemna sjeldnare etter kvart som stølane kom ut av aktiv bruk. Soluret -Alle eldre i Indre Angedalen kjenner til soluret som var hogge inn i Skarsteinen. Gudmund, Arthur og Målfrid var dei siste som brukte det i gjetarsamanheng. -Ja, eg hugsar uret. Det har vore der i uminnelege tider. Vi sette ein pinne ned i ei lita grop på øvste punktet på steinen. Når sola skein, kunne vi lese av tida etter skuggen på urskiva som var rissa ned i steinen. Etter at vi hadde sjekka tida, la vi alltid ein flat stein over. Det var sikkert for å verne mot slitasje frå ver og vind. No er uret tært vekk, men eg høyrer at det er planar om å fornye det. Oppetter Skarsteinen var det lagt strongar, dekte med greiner og torv. Under der kraup vi viss det kom ein regnskvett. Sturtregna det, sette vi oss under Hilljarsteinen, ikkje langt unna. Der sat vi tørt og godt, framleis med godt utsyn over beiteområdet. Lenge før mi tid var her fint oppmura på begge sider av steinen, slik at gjetarane skulle finne ly for sidevind og regn. Her sat dei med utsyn over Styggelia, Kattadalen, Rimma, Skarlia og Lonetjønnene. -Desse to steinane er kulturminne frå ei tid- - då utmarka var i dagleg bruk både av folk og fe, - då nær sagt kvar haug, hammar, stein og teig hadde eit namn, - då desse namna var i dagleg bruk. No er dei fleste av dei som kjende og brukte namna, borte. Likeeins er mange av namna gløymde. Gudmund Angedal vart lært opp i gjetararbeidet av bestefar sin som 6-åring. Han tok med seg kunnskap og røynsle frå endå eldre tider. Ved å dele minna med t.d. skuleelevar og lesarar av dette heftet, er han og kona, Agnes, viktige kulturberarar inn i ei ny tid. Date: 06.10.2002 Copyright: Reidar Eide Full størrelse
skarsteinen
	Comments: Steinen,gjennom uminnelege tider,-eit utgangspunkt for gjeting i utmarka. No er han nesten gøymd i eit plantefelt, men etter godt stadnamnarbeidet i Angedalen, slett ikkje gløymd! Full størrelse