Bygningsvern

Bygningane er ein viktig del av kulturarven vår. Gamle hus vitnar om samfunnstilhøve, liv og gjeremål i tidlegare tider, om godt handverk og materialkunnskap. Dei er mellom dei mest verdifulle kulturminna vi har, mellom anna fordi dei fleste har vore brukte kontinuerleg og framleis vil bli brukte i framtida. Bygningane representerer difor ein levande og ubroten tradisjon.

Ein gammal bygning er både ei historiebok og eit arkiv. Ofte er svært mange spor etter dei tidlegare "utgåvene" av huset bevarte. Fagpersonar vil ved bygningsarkeologiske undersøkingar sjå på ulike bygningsdelar, finne gamle målingslag og tapetlag og få verdifull kunnskap om historia til huset. Andre kjelder til kunnskap er gransking av arkiv, branntakstar, gamle fotografi og teikningar og elles samtalar med informantar, til dømes dei tidlegare eigarane av bygningen.

Mindre enn 4000 bygningar i Noreg er freda. Det er berre ein liten del av alle dei verdifulle bygningane vi har her i landet. Dei fleste freda bygningane er gamle, men det er òg freda kulturminne frå det siste hundreåret. Mellom bygningar og anlegg frå 1900-talet som er freda, finn vi kinoar, bensinstasjonar og industribygg. Det yngste kulturminnet som er freda, er Villa Busk i Bamble, eit bustadhus som stod ferdig i 1990. Ei viktig målsetjing med å verne arkitektur frå vårt eige hundreår er å ta vare på breidda i norsk bygningskunst.

Dei bygde kulturminna i byar og tettstader kan vere alle typar bygningar og anlegg, ståande eller restar:

• bustadhus, bustadmiljø (kvartal, område med trehus og så vidare)
• gardsanlegg, herregardar
• kyrkjer, kyrkjegardar, prestegardar, klosterruinar
• forsvarsanlegg
• andre offentlege bygningar som rådhus, kommunehus og skulebygningar
• bygningar og anlegg knytte til til dømes handverk, jordbruk, reindrift, fiske, tømmerfløyting, kolbrenning, kraftproduksjon, handel og industri
• bygningar og anlegg knytte til turisme (herberge, hotell, badeanlegg)
• bryggjer, kaier
• samiske stabbur og gammar
• bautaer, minnesmerke
• kulturmiljø der kulturminne er ein del av ein større heilskap eller samanheng
• kulturlandskap (inkludert tettstadlandskap og bylandskap)

BYGNINGSVERN

Det var behovet for å gje dei verneverdige bygningane og anlegga i landet eit sikkert vern som var hovudårsaka til at Riksantikvaren vart skipa i 1912. Jamvel om arbeidsområdet for Riksantikvaren er utvida sidan den gongen, er bygningsvern framleis ei prioritert oppgåve i kulturminnevernet.

Den første loven for offentleg bygningsvern – bygningsfredingsloven – tok til å gjelde i 1921, og svært mange bygningar vart freda i 1920-åra. Kriteria for freding var alder, at bygningane var sjeldne, estetisk kvalitet og handverkskvalitet. Fredingslista i denne perioden var einsidig prega av kulturminna til bondekulturen og den finare bykulturen, og ofte galdt det praktbygningar som storgardar, store våningshus, stabbur, kjøpmannsgardar og handelsstader. Husmannsplassen eller arbeidarbustaden kom først på fredingslista seinare. I dag er det ei målsetjing å sikre eit utval av bygningstypar som representerer alle offentlege aktivitetar, næringar, grupper av folk og sosiale lag. I dei siste åra har ein satsa meir på arbeidarkultur, kystkultur, kulturminna til industrien og bygningar frå vår eiga tid.

Oftast galdt dei tidlegare fredingane einskildbygningar eller einskildobjekt. På eit gardsanlegg kunne det vere ein eller to bygningar med spesielle kvalitetar som vart freda. Dei andre bygningane på tunet fekk ikkje noko vern. Seinare vart dei kanskje rivne, og med det var heilskapen rundt den freda bygningen tapt for alltid. I dag blir bygningen i større grad sedd i samanheng med miljøet rundt, og difor omfattar fredingar ofte bygningane saman med hage, park eller det arealet som er nødvendig for at anlegget framleis skal setje sitt preg på landskapet.

Somme vil rive - andre vil bevare. Kilde: Illustrasjon av Eldbjørg Ribe i Miljøverndepartementet: Deltakelse og innflytelse - Om medvirkning i kommunal planlegging. 1991.

Kriteria for fredingar kan delast i to (sjå elles Fellespermen, Kulturminne og kulturlandskap, Hva vi vil bevare – og hvem som gjør det):

• Dei objektive kunnskaps- og kjeldeverdiane, som bygningsteknisk historie, arkitektur, stilhistorie og personhistorie
• Dei meir subjektive opplevingsverdiane knytte til mellom anna estetikk og miljøet omkring

Det er Riksantikvaren som er fredingsstyresmakt, og som kan gjere vedtak om freding av kulturminne, men vanlegvis er det fylkeskommunen eller Samisk kulturminneråd som står for saksførebuinga av fredinga. Vedtak om freding av kulturmiljø blir gjorde av Kongen i statsråd.

Med den nye revisjonen av kulturminneloven (1999) er erklærte ståande byggverk frå før 1650 automatisk freda. Med uttrykket erklærte byggverk meiner ein at dei bygningane som ikkje har vore freda tidlegare, først må stadfestast og registrerast som eldre enn 1650 før dei blir rekna som automatisk freda. Medan kulturminne eldre enn 1537 og byggverk eldre enn 1650 er automatisk freda, må nyare bygningar og andre yngre kulturminne fredast ved vedtak. Det same gjeld freding av større område og kulturmiljø, der kulturminne er med som ein del av ein større samanheng. Riksantikvaren kan òg frede eit større område rundt ein freda bygning.

Freding av bygningar omfattar tradisjonelt både eksteriør og interiør, og større laust inventar kan òg vere med. Det er dessutan mogleg å frede berre eksteriøret. I Ålesund har ein valt ei slik løysing for verneverdige jugendhus, der ein har teke vare på fasaden som eit ytre skal rundt eit fullstendig ombygd indre.

Kulturminneloven gjev elles høve til å frede mellombels. Ei slik freding kan setjast i verk med ein gong dersom ein bygning står i akutt fare for å bli riven eller øydelagd på annan måte, og det er grunn til å tru at bygningen er bevaringsverdig. Mellombels freding gjev pusterom for partane til å forhandle, og for vernestyresmakta til å vurdere eventuell permanent freding.

Berre ein liten del av bygningane våre kan få det spesielle vernet som ligg i freding etter kulturminneloven. I dei fleste tilfella må ein i spørsmål om vern, vedlikehald og bruk av kulturminne nytte verkemidla i plan- og bygningsloven (sjå elles By- og tettstadpermen, Arealbruk og planlegging, Kulturminner i kommunens plan- og byggesaksarbeid). Gjennom planarbeidet og byggjesaksbehandling kan kommunane leggje restriksjonar på bevaringsverdige bygningar. Loven opnar for at kommunane kan vedta særlege reguleringsplanar for spesialområde med bygningar som skal takast vare på på grunn av historisk, antikvarisk og annan kulturell verdi. Ei slik regulering til spesialområde bevaring kan omfatte større og mindre område, og det kan lagast utbyggingsplanar som fastset arealbruk og reglar for utforminga av bygningane.

Når det gjeld byggjetiltak, skal bygningsrådet med heimel i plan- og bygningsloven sikre at ein så langt det er mogleg, tek vare på det ytre av bygningen med omsyn til historisk, arkitektonisk eller annan kulturell verdi. I tillegg kan ein bruke venleiksparagrafen i plan- og bygningsloven til å nekte byggjetiltak som ikkje tilfredsstiller rimelege venleikskrav både for bygningen i seg sjølv og i høve til omgjevnadene. Etter dei siste endringane i kulturminneloven (1999) har kommunen fått fleire plikter når det gjeld ikkje-freda byggverk. Kommunen har no plikt til å sende søknad om riving eller større endringar for alle byggverka eller anlegga som er eldre enn 1850. Søknaden skal sendast til den regionale kulturminneforvaltninga i fylkeskommunen eller til Samisk kulturminneråd.

Trass i dei vernetiltaka som lovverket opnar for, kjem verneinteressene i mange tilfelle for seint inn i byggjesaksbehandlinga. Å undersøkje på førehand om det er knytt verneinteresser til byggjetiltaket, hindrar i mange tilfelle konfliktar mellom utbyggjar- og verneinteresser.

Statsbygningane
Staten eig mange historiske bygningar og anlegg som det knyter seg nasjonale verneinteresser til. Mange av dei viktige, nasjonale byggverka ligg i dei største byane. Håkonshallen i Bergen, Slottet i Oslo og Munkholmen i Trondheimsfjorden er døme på det. I dag eig staten til saman om lag 30 000 bygningar i Noreg, og då er bygningane til Forsvaret ikkje rekna med. Berre få av dei hadde til nokså nyleg eit formelt vern, men nokre av desse bygningane vart i 1930-åra sette på ei liste over såkalla administrativt freda bygningar. Ein gjekk ut frå at dei ulike statlege etatane ville ta ansvar for kulturminna sine, men det skjedde dessverre ikkje alltid, og mange kulturminne har fått ei vilkårleg behandling opp gjennom åra.

For å gje dei statlege bygningane eit formelt vern er det no sett i gang fleire tiltak, både når det gjeld endring av lovverket og konkrete prosjekt. Sidan byrjinga av 1980-talet har Riksantikvaren samarbeidd med fleire av dei ansvarlege etatane om å lage verneplanar for verneverdige statseigedommar, og dei fleste har no fått eit formelt vern gjennom freding. Døme er dei gamle prestegardane, som blir administrerte av Kyrkje-, utdannings- og forskingsdepartementet, fyrstasjonar, som blir administrerte av Kystdirektoratet, og dessutan bygningar og anlegg som NSB, Forsvaret og Telenor eig og administrerer.

Register og kontrollen med bestanden av eldre bygningsmasse
Oversikter over kulturminna er ein viktig reiskap i bevaringsarbeidet. For å kunne verne må vi vite kva for kulturminne vi har, og kva slags tilstand dei er i. Riksantikvaren og fleire andre instansar fører register over freda bygningar, mellomalderbygningar og alle kyrkjene i landet.

Fredingsregisteret (FREDDY) er ein elektronisk database vi kan søkje i. Databasen inneheld alle ståande bygningar som er automatisk freda eller freda gjennom vedtak. Mellom dei automatisk freda bygningane (det vil seie bygningar som er eldre enn 1650) i registeret er det 28 stavkyrkjer, 154 steinkyrkjer, 261 verdslege bygningar og elles mange av ruinane etter forsvarsanlegga, kyrkjene og klostera frå mellomalderen. Fredingsregisteret omfattar i tillegg vedtaksfreda bygningar og anlegg som bruer, jernbane- og fløytingsanlegg og liknande. I januar 2000 inneheldt databasen opplysningar om 3771 objekt. Det er Riksantikvaren som har ansvaret for drifta av databasen.

Kyrkjeregisteret er ein database vi kan søkje i, og som inneheld alle kjende kyrkjebygningar i landet. Han har opplysningar om både ståande kyrkjer, kyrkjeruinar, kyrkjer som har vorte øydelagde, og kyrkjer som er borte, men som er kjende frå skriftlege kjelder. Databasen inneheld 3309 objekt og har mellom anna tekst om kor gammal kyrkja er, bygningsstruktur, arkitekt og arkeologiske utgravingar. Både Riksantikvaren og Norsk institutt for kulturminneforsking (NIKU) har eit slikt register.

Korkje fredingsregisteret eller kyrkjeregisteret er direkte tilgjengelege for folk flest, men delar av fredingsregisteret er lagde ut på Miljøstatus i Noreg: http://www.miljostatus.no

SEFRAK
På 1970-talet vart det sett i gang ei landsomfattande registrering av bygningar som fekk namn etter SEFRAK – forkorting for Sekretariatet for registrering av faste kulturminne i Noreg. SEFRAK-registreringane tok sikte på å finne ut kor mange bygningar vi har i landet som er bygde mellom 1537 og 1900. Ein del kommunar har dessutan registrert andre objekt enn bygningar og teke med nyare objekt. I Nord-Troms og Finnmark, som mista store delar av bygningsmassen under krigen, er alle bygningar opp til 1940 registrerte. Data om meir enn 500 000 bygningar, alt frå herskapshus til utløer, er samla inn og etter kvart lagde inn i databasen. Biletmaterialet åleine omfattar meir enn fire millionar bilete og er i seg sjølv ei verdifull kunnskapskjelde til dei eldre bygningane våre. Opplysningane i registeret omfattar opphavleg og noverande funksjon, miljøsamanheng, konstruksjon og materiale, tidfesting, ombyggingar og liknande.

Opplysningar frå SEFRAK er frå og med februar 2000 samla i eit nasjonalt bygningsregister i GAB (grunneigedoms-, adresse- og bygningsregisteret). GAB er tilgjengeleg i dei aller fleste kommunane i landet og blir i framtida basert basert på bruk av digitale kart.

Under den omfattande SEFRAK-registreringa vart det gjort nye funn. I Telemark vart det registrert fleire "nye" mellomalderbygningar, og i Finnmark fann ein at det var fleire hus igjen etter den andre verdskrigen enn ein til då hadde visst om. I registreringa vart det ikkje teke omsyn til verneverdi, men det er utarbeidd metodar for å gje verneverdi til husa slik at kommunen kan prioritere kva for bygningar som bør vernast.

Nittedal kommune i Akershus var den aller første kommunen som vart SEFRAK-registrert. Ei stikkprøve i Nittedal tjue år etter – i 1994 – viste at 21 prosent av dei registrerte bygningane hadde forsvunne. Av dei bygningane som enno var igjen, hadde 34 prosent vore utsette for endringar, og fem prosent hadde fullstendig mista det opphavlege preget sitt. Kontrollundersøkinga viste òg at det er størrest press på eldre bygningar i tettbygde enn i grisgrendte strøk. Samansetjinga av bygningsmassen er òg endra og speglar endringar i samfunnet og behov for nye typar hus. Nesten halvparten av alle vedskjul og vognskjul var borte, og låvar og uthus er rivne på grunn av omlegging av jordbruksdrifta. Eit gardsanlegg der berre hovudbygningen står igjen, har ribba kulturlandskapet for noko viktig, og samstundes blir den historiske dimensjonen kraftig redusert. Når vi veit at fleire tusen gardsbruk blir nedlagde kvart einaste år, blir utfordringa å bruke desse overflødige bygningsmassane. Dersom dei ikkje blir brukte, er dei snart borte.

Det å ta godt vare på kulturminna for framtida krev god oversikt over bestanden av ulike typar av kulturminne. Difor er registera eit godt hjelpemiddel i overvakinga av kulturminna våre og i arbeidet med verneverdige bygningar spesielt. SEFRAK-registeret blir nytta av fylkeskommunar og kommunar i saksbehandling og i planarbeidet, og det har òg vorte brukt som grunnlag for lokale og fylkesvise verneplanar for kulturminne.

ESTETIKK, ARKITEKTUR OG GOD BYGGJESKIKK
Kva er god kvalitet, god arkitektur eller god byggjeskikk? Finst det allmenne kriterium for kva som er stygt og fint? Når vi snakkar om at noko er stygt eller fint, baserer vi oss ofte på vår eigen reint subjektive smak. Kva som er fint for meg, er ikkje nødvendigvis fint for naboen min, andre nordmenn eller ein person frå Papua Ny-Guinea. Folk vurderer dette ulikt avhengig av kultur, røynsler, kompetanse og yrkesroller.

Det er vanskeleg å setje opp allmenngyldige kriterium for kva som er god estetisk kvalitet. Når det gjeld nye bygg og anlegg, ligg hovudansvaret for å gje ein god estetisk kvalitet hos dei som tingar, styrer, prosjekterer og byggjer prosjektet. Men når staten eller private skal byggje, kan dei ikkje fritt byggje som dei vil. Dei må de ta omsyn til fleire offentlege standardar, lovar og reglar, og dei bør ta omsyn til lokale byggjeskikkrettleiarar.

Til alle tider har sentrale styresmakter gjeve retningslinjer for utforming av bygg og anlegg. Ofte har desse retningslinjene hatt samanheng med funksjonelle eller kvantitative behov som militært forsvar, brannførebyggjande tiltak, effektiv samferdsel eller sikring av velferdsgode. Dei spenner frå planlegging av prosesjonsgater i oldtida via barokke byplanar til den strenge reguleringa av byar og kulturlandskap i mange europeiske land i dag.

Dei siste 20–30 åra har vi vorte meir opptekne av dei estetiske kvalitetane ved dei bygde omgjevnadene våre. Ikke minst vises større vekt på det estetiske Ii plan- og bygningsloven der det nå er det no ei eiga føresegn – venleiksparagrafen – som gjeld byggjeskikk og estetikk. Her heiter det:

"Kommunen skal se til at ethvert arbeid som omfattes av loven, blir planlagt og utført slik at det etter kommunenes skjønn tilfredsstiller rimelige skjønnhetshensyn både i seg selv og i forhold til omgivelsene. Tiltak etter denne lov skal ha en god estetisk utforming i samsvar med tiltakets funksjon og med respekt for naturgitte og bygde omgivelser. Skjemmende farger er ikke tillatt og kan kreves endret. Kommunen kan utarbeide retningslinjer for estetisk utforming av tiltak etter loven:" (Plan- og bygningsloven § 74 nr. 2)

Dette vil seie at kommunane, når dei legg planar for bruk av areal innanfor kommunegrensa, skal ta estetiske omsyn. Loven gjeld også ombyggingar, oppussing av hus, utskifting av bygningselement, offentlege veganlegg og andre konstruksjonar. Kommunane har plikt til å avvise tiltaket dersom det ikkje har god estetisk utforming, og som vi ser av loven, gjeld dette både kvaliteten på bygningen i seg sjølv og korleis bygningen er tilpassa omgjevnadene eller staden. Omgrepet estetikk er sentralt i diskusjonen om god utforming av byar og tettstader.

Omgrepet estetikk stammar frå gresk "aisthetis", som har å gjere med det vi sansar. Når vi snakkar om estetisk kvalitet, tenkjer vi på eigenskapar og kjenneteikn ved til dømes bygningar og anlegg som gjev sanseopplevingar, eller som "talar til" sansane og kjenslene våre. Kvaliteten på arkitektur kan vere knytt til både form, estetikk, teknikk og funksjon. Når vi til dagleg snakkar om at eit produkt har høg kvalitet, meiner vi ofte at produktet har høg teknisk standard og kostar mykje, men høg estetisk kvalitet treng ikkje nødvendigvis innebere høg standard eller høg kostnad på til dømes materiale og overflatebehandling.

På same vis som nemninga god byggjeskikk bruker vi ofte arkitektur som ei kvalitetsnemning på utforminga av ting, byggverk og anlegg i landskapet, både når vi ser dei enkeltvis og samla. Arkitektur blir dessutan nytta om fagdisiplinen, det vil seie noko arkitektar held på med, og som eit kunstuttrykk. Som kunstform er arkitektur mykje meir knytt til bruk og funksjon enn annan kunst. Andre særtrekk ved arkitektur er at han er avhengig av staden. I tillegg er arkitektur i stor grad offentleg, og fordi han er allemannseige, vil han som andre kunstverk som er plasserte i det offentlege rommet, ofte skape debatt.

Det er minst fem ulike forklaringar på kva arkitektur dreier seg om. Det handlar om form og rom ved eit byggverk, dei kjenslene byggverket set i gang i oss, kva det fortel oss symbolsk, og korleis det fungerer. Dersom desse fem faktorane er løyste på ein god måte i eit byggverk, og dersom resultatet ikkje blir betre av å trekkje noko frå eller leggje noko til, då snakkar vi nokså sikkert om god arkitektur.

Fem måtar å sjå arkitektur på:
1 Formkomposisjon
Arkitektur har vorte kalla "frosen musikk". Både arkitektur og musikk er bygd opp rundt ein idé der ein tek i bruk takt, rytme, tema, sekvensar, overgangar og kontrastar. Dei ulike elementa er laga slik at dei heng saman på ein eller annan måte og utgjer ein heilskapleg komposisjon. Skilnaden er at i musikk er byggjesteinane lyd i endring, medan dei i arkitektur er fysiske materiale som står stille. Å sjå arkitektur på denne måten er å sjå på arkitektur som eit objekt og arkitekturen som formkomposisjon.

2 Romkomposisjon
Det har vorte sagt om musikk at det er mellomromma eller pausane som held stykket saman, og som er dei viktigaste elementa i ein komposisjon. På same måten er det sagt om arkitektur at det er sjølve rommet mellom vegger, tak og golv og samspelet mellom dei ulike romma som er det viktigaste. Denne måten å sjå ting på, som er det motsette av det å studere sjølve gjenstandane eller objektet, er det vi kan kalle arkitektur som romkomposisjon.

3 Kjensleuttrykk
Interiøret i eit butikksenter appellerer til heilt andre kjensler enn eit kyrkjeinteriør. I butikksenter bruker ein ofte billige materiale, sterke verkemiddel, sterkt lys og enkel bakgrunnsmusikk – alt lagt til rette for at vi skal kjøpe mest mogleg. I ei kyrkje er det heilt andre verkemiddel. Materiala er solide, formene er rolege, lyset er ofte svakt, og musikken byggjer opp under handlinga, om det er bryllaup, gravferd eller julegudsteneste. Interiøret manar til høgtidsstemning og ettertanke. Denne måten å sjå arkitektur på blir kalla arkitektur som kjensleuttrykk.

4 Forteljande eller symbolsk uttrykk
OL på Lillehammer kan stå som eit døme på at byggverk òg kan byggjast med like mykje vekt på symbol og design som på den sportslege funksjonen. Vi ville vise verda det ypparste, både i prestasjonane og i anlegga. Og mange av dei symboluttrykka som vart valde, var baserte på det typisk norske. Piktogramma baserte på helleristingar er berre eitt døme. Å sjå på det meiningsberande ved arkitekturen er å sjå arkitektur som forteljande eller symbolsk uttrykk.

5 Svar på funksjonelle krav
Arkitektur som svar på funksjonelle behov er det når utforminga av ein bygning er tilpassa dei funksjonane bygningen skulle innehalde, eller dei materielle behova han skulle dekkje. Arkitektar har alltid teke omsyn til dette, men det vart reindyrka av funksjonalistane i 1920-åra og 1930-åra. Dei meinte nærmast at all unødvendig pynt var forbode.
Frå Ole Rømer Sandberg: Arkitektur og omgivelser

Les meir
Kulturminner, kulturmiljøer og kulturlandskap, Stilhistorie, Bygningsarven
Sandberg, Ole Rømer: Arkitektur og omgivelser. Gyldendal. Oslo 1997 ISBN 82-05-23630-5
Schmidt, Lene og Hanne Wilhjelm: Mitt hus er din utsikt. God byggeskikk for hus og land - hva, hvorfor og hvordan. Publikasjon utgjeven av Statens byggeskikkutvalg. Kan tingast hos Husbanken, Postboks 5130 Majorstua, 0302 Oslo. ISBN 82-994757-0-8

Nettadresser
Riksantikvaren: http://www.riksantikvaren.no/
Miljøstatus i Noreg: http://www.miljostatus.no/
Museumsnett: http://museumsnett.no/