Resultater

• Registreringer
• Deltakere
• Kart
• Bilder
• Kulturminner
• Registrering

Type kulturminne:
Rydding og merking av gamle stiar i utmark til stølar på Stamnesfjellet

Gårds- og bruksnummer:
Kalandsstølen høyrer til gardsnr. 41 Kalland, bruk nr 1.

Når er kulturminnet fra?:
Kalandsstølen vart bygd i 1923. Skreddarstølen vart bygd i 1942.

I hvilken periode var det i bruk?:
Kalandsstølen var i bruk frå 1923 til ca 1945. Skreddarstølen var i bruk frå 1942 til ca 1950

Klassetrinn for barn som var med:
5.-7 kl aldersblanding

Antall personer:
3 lærar, ein kjentmann og ein lokal hobbysnikkar

Antall dugnadstimar:
Vår 05 10 t

Hvilken funksjon hadde og har det?:
Stamnesfjellet har fram til ca 1950 vore nytta til beitemark for gardane på Stamnes og Kaland. På Kalandsstølen står eit stølshus og ein finn restar etter ei hytte, ”Skreddarstølen”, på Stamnesgardane sitt stølsområde.
Stølane var tilhaldstader for stølsfolket sommarhalvåret. Det oftast unge jenter som dreiv stølsdrift. Her kunne dei laga seg mat etter at dei hadde mjølka kyrne om kvelden og overnatta til neste morgon. Då vart kyrne mjølka og stølsfolket bar mjølka heim til gardane sine i bytter på ryggen. Om søndagane var stølane samlingsstader for bygdefolket. Då kledde dei seg fint og gjekk til fjells for å treffa andre.

Medan stølane var i bruk, var det mange stiar på Stamnesfjellet: Stiar mellom stølane og gardane og elles stiar på kryss og tvers i fjellet der stølsfolket gjekk på leit etter kyrne.


Skogen på Stamnesfjellet vart nytta til tømmer og ved som vart løypt ned til gardane på stader der det var bratt og gjerne eit svaberg. Slik fekk dei ved og tømmer ned til gardane med minst mogleg hindring.

Stamnesfjellet var brukt som jaktområde. Folk jakta på hjort, rev ,tiur og orrfugl. Det vart og drive fangst. Dei sette også ut mårfeller.

I dag er dei gamle stiane meir eller mindre attgrodde. Ein del folk brukar Stamnesfjellet som turområde. Stølane har forfalle, men er likevel eit turmål for ein del bygdefolk.

Skogen har grodd til. For tida er det ingen som tek ut tømmer eller driv med vedhogst på sjølve Stamnesfjellet.

Eit jaktlag på 6-8 personar jaktar på hjort om hausten. Vi veit om ein person som har sett ut mårfeller i dette området dei siste åra.

Beskriv hva som er gjort:
Prosjektoppgåva vår var følgjande:

Rydding/ merking av sti frå Hesjdalsfossen til Kalandsstølen over Stamnesfjellet til Skreddarstøleren og vedlikehald av tidlegare merka sti frå Stamnesfjellet ned til Stamnes. Opp-pussing av tavle m/ kart. Oppsett av tavle med kart ved Hesjedalsfossen

Dette var målsettinga for prosjektet vårt:
 Bli kjent i naturområda på Stamnes
 Gjera naturområdet på Stamnesfjellet kjend for andre
 Læra om stølsdrift på Stamnesfjellet i gamledagar
 Lære om flora og fauna på Stamnesfjellet
 Jakt og fangst før og no
 Læra stadnamn på Stamnesfjellet

Prosjektet vårt er ein naturleg etterfølgjar av eit rydde-og stimerkingsprosjekt som Stamnes skule gjennomførte i 2002.

Arbeidet vart gjennomført i 4 fasar frå mai 2005 til april 2006:
Førebuing, gjennomføringsdel 1 og 2 og etterarbeid.

Førebuing
Først avklara rektor prosjektet med grunneigarane. Skulen fekk løyve til å rydda og merkja stiane og til å setja opp skilt.

1.mai 2005 gjekk rektor, ein grunneigar og ein elev med familie stien frå Kalandsskjæret ved RV 569 nær Hesjedalsfossen , via Kalandsstølen og vidare til Skreddarstølen. Stien vart merka med merkespray på trestammer fram til Skreddarstølen. Derfrå gjekk turen ned til Stamnes på stien som elevar ved Stamnes skule hadde merka i 2002.

Gjennomføringsdel 1
27.mai 2005 rydda og merka elevane i 5.-7 .klasse stien frå Kalandsskjæret til Kalandsstølen og vidare til Skreddarstølen. Ein kjentmann og ein lærar var med på denne aktivitetsdagen. Elevane festa avkutta brøytestikker på tre langs stien som var markert med merkespray. Dei brukte greinsaks, rosesaks og stikksag i arbeidet med å rydda stien. Arbeidet vart organisert i 3 lag:. Lag 1 merka stien. Lag 2 kutta greiner og buskar. Lag 3 fjerna avkutta greiner og kvistar etter kvart. Laga rullerte undervegs slik at alle fekk erfara dei ulike arbeidsoppgåvene. Det var stor elevaktivitet og effektiv jobbing heile dagen.

På Kalandsstølen var det godt med matpause. Etterpå var det tid for ei læringsøkt. Kjentmannen fortalde om mora si som hadde vore stølsjenta her før 2. verdskrig. Elevane fekk høyra og spørja om stølslivet før i tida. Det var strevsame dagar. Kyrne skulle mjølkast morgon og kveld og dei måtte bera mjølka i trebøtter på ryggen ned til bygda. Dei kunne overnatta på stølen, men i onnetida på garden heime trengte dei mykje folk, så i travle tider måtte dei gå opp og ned morgon og kveld. Om det var tungt arbeid og mykje slit, så var det også mange fine opplevingar i fjellet. Særleg var søndagane høgdepunkt på stølen. Då kunne det samla seg 20-30 søndagskledde menneske på setervollen til sosialt samvere, gjerne med servering av nylaga rømmekolle. Kjentmannen hadde med seg fotografi frå Kalandssstølen frå 1930-åra. Det var spennande å kikka gjennom dei knuste glasa i stølshuset. Ein kunne raskt konstatera at stølshuset var til nedfalls både innvendig og utvendig.
Nesten ingen av elevane hadde vore på Kalandsstølen før.

På denne turen vart det planlagt å setja opp vegvisarskilt med stadnamn langs stien. Antal skilt, plassering, stadsnamn og kva retning skilta skulle peika vart notert ned på ei skisse. Kjentmannen leia dette arbeidet slik at ein kunne vera sikker på at alt vart korrekt. Det er viktig at folk kan stola på skiltinga og at dei finn fram i fjellet.

Gjennomføringsdel 2
Først var det meininga at elevane skulle lag vegvisarskilt og namneskilt. Erfaringa frå tidlegare viser at dei skilta som elevane hadde laga sjølv i rydde-og stirmerkingsprosjektet i 2002, ikkje var så haldbare over tid. Difor tok skulen kontakt med bestefaren til ein av elevane. Han tok på seg å laga skilta ut i frå ei tingingsliste med namn og retning på vegvisarane på ei skisse. Skilta var ferdig til påskeferien 2006.
Skulen hadde fleire ubrukte informasjonstavler frå tidlegare. To av dei blei nytta i prosjektet: Ein ved oppgangen til Kalandsstølen ved Kalandsskjæret. Den andre tavla vart oppdatert og sett på Skreddarstølen. På desse tavlene hadde rektor laga kart og teikna inn alle stiane som no er merka på Stamnesfjellet. I dette arbeidet nytta ho ”Kart på nett” som er eit samarbeidsprosjekt for Regionrådet Bergen og Omland og 11 medlemskommunar.

20.april 2006 var Stamnes skule klar for ein ny aktivitetsdag på Stamnesfjellet. Elevar i 5.-7. klasse, kjentmannen og rektor var med. Skilt, info-tavler og anna utstyr vart fordelt på elevane før start. Ei jente tok på seg å vera sekretær og noterte stikkord frå læringsøktene. Dette elevarbeidet var til god hjelp i rapporteringa av prosjektet.

Turen starta ved oppgangen til Kalandsstølen ved RV 569, same rute som året før.
Her vart den fyrste informasjonstavla sett opp, godt synleg frå riksvegen. Like ovanfor sette elevane opp dei fyrste vegvisarane som peikar mot ”Hesjedalsvassdraget og ”Kalandsstølen”. Stien vart ”finrydda” etter vinteren og skilt kom opp langs heile ruta, først til Kalandsstølen, så vidare til Skreddarstølen. Her vart den andre informasjonstavla sett opp. Skiltet der det står ”Skreddarstølen,” fekk eit nytt malingsstrøk. Så vart stien rydda og ”skilta” ned til Stamnes. Elevane jobba godt også denne dagen og fekk nokre velfortente pausar innimellom.

Det var lagt inn læringsøkter undervegs der elevane fekk læra om kart, stadnamn, kulturminne, dyreliv og jakt.

Kart og stadnamn
Elevane fekk prøva å orientera seg etter kartet og heile tida følgja med kor langt dei var komne ut i frå målestokken på kartet. Dei fann Raundalsnipa, Middagshaugen og Stamnestjørn. Heile tida samanlikna dei kart og terreng. Det vart fokusert på stadnamn og kvifor staden har fått namnet. Lærarane konstaterte at elevane treng meir kunnskap om å lesa eit kart.

Døme på stadnamn:
Middagshaug = Sola står over denne fjelltoppen ca kl 12.00 sett frå Osterøy
Hagaløypet = Her løypte dei eller sleppte ved og tømmer ned til gardane ved fjorden.
Langetona = Her går stien på ei lang hylle i fjellet. To betyr hylle.
Skreddarstølen = Namn etter mannen som bygde stølen. Han var skreddar og gardbrukar


Merke mellom eigedom.
Elevane fann ein merkekross hogd inn i ein stor stein langs stien. To steinar var plassert oppå krossen truleg for å markera dette merket. Slik held folk greie på kva område som høyrde til dei ulike gardane.


Kulturminne:
Kalandsstølen.
Det var naturleg med eit stopp på Kalandsstølen. 5- klasse hadde ikkje vore med her før, så difor vart historia om stølen fortald om att. Det var interessant å finna ut kor mykje 6.og 7. klassingane hugsa att frå året før. Bileta frå stølen i 1930-åra vart vist på nytt. Elevane fekk samanlikna korleis stølen og området i kring ser ut no, samanlikna med korleis der såg ut for ca 25 år sidan. Kjentmannen tok opp spørsmåla kvifor skogen gror til og kvifor mange stølar forfell. Korleis kan ein ta vare på kulturminne og kvifor er det viktig å ta vare på desse? Elevane fekk her noko å tenkja på.


Skreddarstølen.
Rektor fortalde om Skreddarstølen ut i frå intervju som elevar frå Stamnes skule har teke med to eldre kvinner i 2002. Kvinnene var stølsjenter her i ungdomen.
I prosjektperioden er desse intervjua ”finpussa”, laminert og plasserte i Stamnes Idrettslag sin turkasse som heng på mjølkebua, den einaste delen som no står att av Skreddarstølen.
Alle som vil, kan no gjera seg kjend med historia til Skreddarstølen og stølsdrifta på Stamnesfjellet før i tida.

Intervju med Ragna Hisdal. Ho vart fødd i 1912 og er oppvaksen på garden Stamnes:

Stølsdrift på Stamnesfjellet før 1940.
Når Ragna var ferdig med skulen om våren, sleppte dei kyrne i ”nærmarka” til Stamnesgardane. Dette var området i kring Tjødnane. Der var dei i ei veke, før det bar vidare opp Langetona og til Middagshaugen. Dyra heldt seg gjerne i området som no vert kalla ”Skreddarstølen”, men gjekk også på Trodalsrusta, på Fuglahjellane, i Trodalen og like fram på Stegane. På dagar med regn og blåst søkte dyra gjerne ly i Middagshaugen.

Stølsjentene mjølka morgon og kveld. Dei gjekk heime frå i 6-tida . Stegane var ein samlingsplass for stølsjentene. Her var kvileplassen og der venta dei alltid på kvarandre og gjekk saman vidare innover i marka for å mjølke kyrne. Oppe på Stegane hadde dei bygd eit lite bur av stein med ein heller over. Her hadde dei mjølkebøtter, klutar til å vaska spenane, og salt. Det var nemleg ikkje alltid at kyrne ville stå i ro. Då måtte kyrne få salt, slik at det gjekk greitt med mjølkinga Det var fleire gardar som nytta Stamnesfjellet som beite. Av og til mjølka dei kvarandre sine kyr. Jentene bar dei runde trebøttene på ryggen med selar av tau. Lokket var av skinn og vart kalla bøtteskinn. Dette vart halde på plass av ein ring laga av sprake. Stølsjentene gjekk i bomullskjolar. Dei hadde strikka-sokkar og heimlaga sko. Skorne var laga av Johannes Iversen, skomakaren i bygda. Ingen hadde regnklede eller støvlar. Det vart ofte våte turar.

Den dagen kyrne skulle på fjellet, var ein heilt spesiell dag. Alle gardane løyste kyrne ut på same dag og tid. Då kunne det stundom gå hardt for seg. Kyrne var ville og yre etter den lange vinteren inne. I møte med dei andre kyrne vart det ofte slåsting. Gardsgutane måtte vera med å skilja dei, og stølsjentene måtte gjeta kyrne dei fyrste timane i fjellet, før dei roa seg. Denne dagen vart opplevd som ein festdag. Gardsfolka og borna hadde med seg god mat til stølsjentene. Så samlast dei til eit godt måltid ved Rundetjørnet.
Dei hadde kyrne på Stamnesfjellet ca. tre veker før dei buførte dei til Gavastølen. Der var dei resten av summaren.
Sjølv om det var mykje slit før i tida, ynskjer Ragna den gamle stølstida tilbake. Det var ei god tid å veksa opp i. Ragna var stølsjente i 7-8 år.



Intervju med Anny Bolstad, fødd 1925 og oppvaksen på Stamnes:

Stølsdrifta på Stamnesfjellet etter ca 1940 og historia til Skreddarhytta.
Mons Stamnes var far til Anny Bolstad. Mons var gardbrukar i Leiren. Han var også skreddar i bygda. Difor kalla mange han for ”skreddaren”. Han budde på Bråtet i lag med kona si Herborg og dei 7 borna deira. Herborg var budeie for ca 8 kyr. Kvar morgon og kveld gjekk ho opp på fjellet for å hente kyrne ned til området der Skreddarhytta står no. Der mjølka ho dei. Ho måtte gå nesten over heile Stamnes-fjellet for å finna kyrne. Plassar der Herborg gjekk for å finne kyrne var: Hagaløype, Hagamyra, Kjerringahaugane, område i kring Stamnestjørnet, Skreddarstølen, Leiretjørn og i Trodalen og på Trodalsrusta. Det var strevsamt å gå opp og ned to gangar for dagen.

Det var Herborg sin idé å byggja ei hytte som eit ”kryp-inn” der ho kunne overnatta, i staden for å gå opp og ned heile tida. Mons bygde den vesle enkle hytta i 1942 og ho vart kalla skreddarhytta. Dei reiv revegardane heime på garden og bygda hytta av gamal material. Dei hadde ikkje råd til å kjøpa ny material under krigen. Dei 5 eldste borna bar materialen fram til byggjeplassen i fjellet. Anny hugsar at det var stridt opp Langetonæ. Det vart lettare å bera, då dei kom til Hagaløypet. Her flatar terrenget ut. Til jonsok var hytta ferdig og klar for overnatting. Herborg ville ha nokre skåler i hytta, slik at ho kunne setja opp rømmekolle. Det var vanskeleg å få tak i skåler i krigsåra, så ho måtte ta til takke med 10 småe vaskefat til rømmekollene. Etter kvart fekk området ved hytta namnet ”Skreddarstølen” på folkemunne . Året etter bygde Mons ein liten flor til å ha dyra inne i om natta, like bak hytta. Herborg gjekk til Skreddarstølen om kvelden og mjølka. Ho overnatta i hytta. Tidleg neste morgon (ca kl. 08.00) sleppte ho kyrne ut og gjekk ned til garden og arbeidde der. Hytta var berre i bruk om våren fordi då var kyrne på Stamnes-fjellet. Om sommaren vart dei sleppt oppover til Gavastølen. Herborg og Mons likte seg der oppe på Stamnesfjellet. Mons kunne spela fløyte. Av og til tok han fløyta med til fjells. Då sat gjerne Mons i hytteveggen og vakre tonar kunne høyrast i fjellet.
Herborg brukte som regel langbukse, når ho var på fjellet. Dette likte bestemora hennar veldig lite, fordi det var uvanleg at damer på den tida brukte bukser i staden for stakk.
Ein av dei kjekkaste dagen i året for ungane til Mons og Herborg var den dagen dei buførte kyrne. Det vil seie at dei sleppte kyrne ut om våren og følgde dei opp frå heime-fjellet (Geithaugen og Tjødnane) til Stamnes-fjellet. Det hende at borna fekk fri frå skulen denne dagen.

Herborg stølte på Stamnesfjellet frå 1930-åra. Frå 1942 stølte ho på Skreddarstølen fram til 1950. Hausten 1950 vart Herborg sjuk og ho døydde sommaren 1951. Etter den tid var ikkje hytta i bruk. Mons døydde i 1960.
Med årene har hytta og floren forfalle heilt. No er det berre mjølkebua som står att av Skreddarhytta. Restar etter floren finn du på bakken, like i nærleiken.

I arbeidet med prosjektet vårt vart det ringt til eldre menneske for å få tak i fotografi av Skreddarstølen. Ein mann i bygda, Ivar Iversen hadde nokre bilete frå stølen frå 1960-åra. I eit gammalt album fann han eit avisutklipp frå avis Bergen Tidene)Det oss ein peikepinn på korleis det var på Skreddarstølen slik ein liten gut opplevde staden på 1960-talet.
I avisutklippet der guten har teikna stølen, kan ein lesa følgjande:
” Dette er bilde som eg har teikna, er Skreddarstølen, skriv 7 år gamle Stein Iversen på Stamneshella. Eg og Hallgeir syskenbarnet mitt, og mor og far, vi brukar å gå tur om søndagane, men i dag har eg ilt i foten min og då må eg vera heime. Og derfor vil eg teikna Skredderstølen. Det er ei lita hytte, og inne i hytta er det to små stolar som er laga av bjørk og eit lite bord og ein liten omn. Ved sida av omnen ligg mykje ved som vi har saga. Vi var der oppe i vår og då hadde det gått ein hjort rundt hytta. Men vi har berre sett hare.”


Jakt og dyreliv
Elevane fann ferske spor etter rev og hjort i snøen. Dei lærte om korleis ein kan finna ut i kva retning hjorten har teke vegen ved å studera hjortespora Fersk ekskrement av hjort vart funne fleire stader. På eit furutre var borken skrella av etter at ein hjortebukk har gnidd geviret mot trestamma. På denne tid har bukkane felt geviret sitt. Kjentmannen fortalde elevane kor ideelt naturen er innretta. Kollene kalvar i mai. Då er bukkane hornlause og kollene får beite i fred med kalvane sine. Dei treng no gode beitetilhøve og ”fred” frå bukkane. Om hausten har geviret til bukkane vekse ut att og dei er klare til rivalisering og kamp i paringstida. Då er det gjerne bukkane som har fyrsteretten til dei beste beiteområda og dei jagar gjerne vekk andre hjortar med geviret sitt. Dei treng mykje energi i denne tida. Desse tankane var nye for elevane og mange fekk lyst til å læra meir om hjorten.

På turen passerte gruppa frå Stamnes skule to gapahukar til bruk under jaktperioden. Rektor som sjølv er med i eit jaktlag, fortalde om hjortejakta på Stamnesfjellet og korleis gapahukane vert brukt som skytepostar. Vidare forklarte ho korleis råkarane jagar hjorten mot skyttaren, alt etter korleis vindretninga er. Hjorten har utruleg god luktesans og hørsle.
Det er blitt drive hjortejakt på Stamnesfjellet i årevis.

Før i tida jakta dei på rev i dette området. Skotpremie på reven gjorde denne jakta attraktiv.
Det finns ein del skogsfugl som tiur og orrfugl på Stamnesfjellet. Rektor fortalde om tiur- og orrespelet som no snart tek til. Ho viste ein stad der orrfuglen pleier å spela. Nokre ”fugleinteresserte” personar i bygda pleier å ”gå på orrespel” på Stamnesfjellet eller på andre stader i Stamnesområdet . Dette skjer særleg i ”høneveko” som er den fyrste veka i mai. Då sloss hanane om å para seg med hønene.

Skytestilling.
Like sør for Kalandsstølen gjekk stien forbi ei skytestilling eller skyteskåre. Her dreiv dei mykje orrejakt særleg under krigen. Skjult bak oppbygde steinar der berre haglelaupet stakk fram, var orrfuglane eit lett bytte medan dei spelte på myra like ved, om våren. Folk dreiv mykje orrejakt under krigen for å skaffa litt ekstra føde i ei tid med matmangel.
Tiur og orrfugl er freda heile året i Stamnesområdet.



Etterarbeid
Elevane har skrive rapport ut i frå bilete og stikkord frå læringsøktene. Intervjua har blitt brukt i norskopplæringa. Nokre har skrive spesielt om Kalandsstølen og andre har starta arbeidet med å finna om fleire dyr og fuglar som finns på Stamnesfjellet . Ein av lærarane planlegg eit orienteringsløp ved oppgangen til området frå sør. Her kan stoff frå prosjektet nyttast på dei ulike postane. Elevane skal ha eit kart-kurs for å læra meir om bruk av kart og kompass.
Bruk av målestokk på kart vert teke opp som eit tema innan matematikkfaget.
Ein gruppe av elevane skal rydda å merkja ein sti frå Bjørkheim i sør og opp til Middagshaugen som ligg 333 moh. Her i frå ser ein Osterfjorden og Sørfjorden i fugleperspektiv. Denne stien møter på stien som no er tilrettelagt i ryddeaksjon.

Konklusjon:
Arbeidet med prosjektet har vore lærerikt og inspirerande for både born og vaksne på Stamnes skule. Vi kjem til å bruka Stamnesfjellet vidare i opplæringa. Vi ynskjer å læra meir om dyr og fuglar. Plantar fekk vi ikkje tid å konsentrera oss om i dette prosjektet. Plantelivet på Stamnesfjellet kan vi gripa tak i ein gong seinare.

I framtida kan det vera aktuelt å laga til ein natursti med informasjonsposter langs dei merka stiane våre. Her har vi høve til å opplysa om dei ulike kulturminna som vi har funne langs stiane. På den måten kan vi vera med å gjera utbyttet enda rikare for turgåarar.

Vi håpar og trur at vi gjennom dette prosjektet har gjort området meir tilgjengeleg for bygdefolket og andre, men også for elevane sjølv. Ei viktig målsetting for Stamnes skule er å styrkja den fysiske fostringa blant små og store ved å leggja nærmiljøet vårt til rette for fysisk aktivitet og naturoppleving i den vakre naturen på Stamnes.