Korleis ta vare på kulturminner

Vel eit kulturminne i nærområdet som klassen ønskjer skal takast vare på for framtida – gjerne eit som elevane sjølve kan vere med på å ta vare på og føre tilsyn med. Ta ein tur til kulturminnet og lag teikningar og forklaringar. Finn ut mest mogleg om historia til kulturminnet. Kor gammalt er det, og kva har det vore brukt til? Dersom det er ein bygning – kven budde der, og korleis levde dei? Dersom det er eit monument – kven har laga det og kvifor? Leit etter svar i bøker og anna kjeldemateriale og spør foreldre og folk som kjenner staden.
Kva med å samle forteljingar, dikt, teikningar, bilete og minne frå staden i ei eiga kulturminnebok? Eller lage eit lite historisk skodespel frå staden?

Er kulturminnet som klassen har valt, godt bevart eller utsett for skadar? Korleis vil kulturminnet og omgjevnadene rundt sjå ut om til dømes 50 år? Diskuter kva som kan gjerast for å ta vare på kulturminnet. Er det noko klassen kan gjere?

Skular kan adoptere eit kulturminne

Fleire kommunar har sett verdien av å trekkje skulane aktivt med i tilsyn av kulturminne. I Røros kommune har fem sjuandeklassar fått ansvaret for kvart sitt freda hus. Klassane skal føre tilsyn med husa over ein treårsperiode, følgje med i restaureringsarbeidet og finne fram til den historia husa har. Vinje skule i Telemark har adoptert eit fornminneområde ved Vinjevatn og har gjort avtale med fylkesarkeologen om vedlikehald av gravhaugen der. Elevane har òg vore med og plassert ut informasjonstavler over Vinje kulturområde.

Ver med på skjøtsel eller restaurering

Mange kulturminne treng tilsyn og vedlikehald. Undersøk kven som er ansvarleg for skjøtsel av kulturminnet, og om skulen kan få “adoptere” det. Klassen kan ha som oppgåve å halde auge med kulturminnet og området rundt, melde frå om skadar og gjere enkelt vedlikehaldsarbeid. De bør lage ein skriftleg avtale for adopsjon og vedlikehald av kulturminnet. Avtalen kan skrivast under av skulen, grunneigaren, fylkeskonservatoren, kultursjefen eller andre personar som avtalen gjeld. Ta bilete for å dokumentere den innsatsen klassen gjer.

Få kulturminne fram i lyset

Rydding av vegetasjon er mange stader eit nødvendig tiltak for å hindre attgroing og skade påkulturminne. Ved Hof skole i Vestfold har fjerdeklassingane kvart år rydda rundt nokre av gravhaugane i kommunen, medan elevar ved Askimbyen skole i Østfold har vore med på skjøtselsarbeid ved ei bygdeborg. Arbeidet er gjort i samarbeid med teknisk etat, kulturetaten, miljøvernrådgjevaren og historielaget.

Rydding

Ei relativt enkel form for skjøtsel er å fjerne uønskt vegetasjon som buskar, kratt og mindre tre rundt ruinar og hustufter. Somme stader kan det òg vere aktuelt å rydde stigar fram til kulturminnet for å gjere det lettare å komme dit. Flytt ikkje på utrasa steinar eller treverk utan at fagfolk er med. Det skal lite til før verdifull informasjon går tapt.

Informasjon

Ein annan type skjøtsel er å leggje tilhøva til rette for dei som kjem og vil sjå kulturminnet, ved å setje opp skilt og informasjonstavler. Kontakt fylkeskommunen og undersøk om dette kan vere aktuelt. Slike tiltak må gjerast på ein måte som ikkje skader kulturminnet. Det er ikkje lov til å setje opp skilt på eiga hand ved eit automatisk freda kulturminne.

Restaurering

Klassen kan òg undersøkje om dei kan få vere med på restaurering av eit kulturminne. Det kan vere spanande å få kjennskap til gamle handverksteknikkar og lokale byggjetradisjonar. Somme fylke har opplæring i gamle handverk som tørrmuring, lafteteknikk og taklegging med trespon. Undersøk om det er prosjekt i fylket som klassen kan vitje eller vere med på. I somme fylke står landbrukskontoret hos Fylkesmannen bak ulike restaureringsprosjekt.
HUGS: Skulen må ikkje gå i gang med vedlikehald eller restaurering på eiga hand. Alt arbeid må skje etter avtale med grunneigaren og den lokale eller regionale kulturminneforvaltninga og under rettleiing frå fagfolk. Kommunen er aktuell samarbeidspartnar dersom kulturminnet ikkje er freda. Når det gjeld freda kulturminne, må de ta kontakt med fylkeskommunen. Fylkeskommunen kan gje svar på om anlegget er freda, eller om det er andre restriksjonar som gjeld for området. Samarbeid med lokalt historielag eller andre foreiningar kan gjere det enklare å komme i gang med skjøtsel eller restaurering.

Kva for kulturminne er freda?

Etter kulturminneloven er alle byggverk frå før 1650 og alle andre kulturminne frå før 1537 automatisk freda. Samiske kulturminne er automatisk freda dersom dei er meir enn 100 år. I tillegg kan yngre kulturminne vere freda ved eigne vedtak.

Presentasjon

Presenter kulturminnet til klassen i nettverket. Legg gjerne inn teikningar og foto i tillegg til skildringar. Opplysningar som bør vere med:

kva slags kulturminne de har valt (torg, gate, gravfelt, bygdeborg, musikkpaviljong, kyrkje og så vidare),
namnet på kulturminnet eller staden der det står.
Gje ei kort grunngjeving for kvifor de har valt dette kulturminnet.
Dersom skulen har gjort avtale om tilsyn av kulturminnet, skriv kven avtalen er gjord med (namnet på etat, grunneigaren eller liknande), og kva avtalen går ut på.
Skriv også kva skulen har gjort med omsyn til kulturminnet. Kva har de funne ut om kulturminnet, og korleis har ein eventuell “adopsjon” fungert? Har de vore med på restaurering eller vedlikehald?

Andre måtar å presentere arbeidet til skulen på kan vere:

arrangere kulturminnevandring for foreldre eller andre klassar på skulen
lage utstilling om kulturminnet på skulen, på biblioteket eller i rådhuset
skrive lesarinnlegg eller ein reportasje i lokalavisa
skrive rapport som de sender til lokalmuseet eller historielaget etter avtale
lage ein presentasjon på heimesida til skulen