Er vatnet vårt surt?

Veiledning

Valg for denne aktiviteten:

 Hovedside  Les veiledning  Legg inn data  Vis resultater

 Læreplanmål

Føremål

• Kartleggje surleiksgraden i vatnet, helst gjennom fleire målingar over fleire år
• Få kunnskapar om årsaker til forsuring og korleis livet i ferskvatn blir påverka av surt vatn
• Undersøkje behovet for lokale tiltak mot forsuring og eventuelt vere med på det kalkingsarbeidet kommunen driv for å redusere effektane av forsuring

Samarbeidspartar

Teknisk etat i kommunen, miljøvernleiaren, lokal jeger- og fiskeforeining

Utstyr

pH-komparator, eventuelt pH-meter med bufferløysningar, eventuelt nedbørmålar

Gjennomføring

1 Måling av surleiksgrad

Surleiksgraden (pH-verdien) i vatn bør helst målast i felt, eller i alle fall den same dagen som vassprøva er teken, for pH-verdien kan endre seg ved lagring. Hugs å skylje prøveflaska godt med vatnet før de tek prøva. I innsjøar bør de ikkje ta prøva heilt ved land, men frå utlaupet, dersom de ikkje har båt. Surleiksgraden i norske vatn og vassdrag er gjerne lågast under snøsmeltinga om våren og høgast midt på sommaren (hugs at pH-verdien minkar dess surare vatnet er). Surleiksgraden er enklast å måle i vatn med høg leiingsevne. Dei fleste norske vassførekomstane har stort sett låg leiingsevne, og det gjev usikre pH-målingar.

Surleiksgraden i norske elvar, bekker og innsjøar kan normalt ikkje målast med pH-strips eller pH-papir! Ein ny test gjord på NIVA viser at pH-strips gjev altfor låge verdiar i dei fleste vassprøvene (0,5-2 pH-einingar for lågt). I kalkrikt vatn med høg leiingsevne kan pH-strips gje tilnærma rett verdi.

Ein enkel metode som gjev brukande pH-målingar, er måling med pH-komparator. Ein pH-komparator er ein plastboks med farga glasvindauge, vassprøverør og indikator.

Den mest eigna er ein såkalla «wide range»-komparator, som har måleområde frå 5,0 til 8,5 og kan lesast av for kvar 0,5-eining. Ein test av denne komparatoren mot NIVAs standard pH-meter viste at «wide range»-komparatoren stort sett gav rett verdi med ein feilmargin mindre enn 0,5 pH-einingar. Det galdt også i vatn med låg leiingsevne.

Biletet viser eit eksempel på ein pH-komparator, som er ein plastboks med farga glassvindauge, vannprøverør og indikator.

Komparatoren er enkel å bruke. Skyl først og fyll så prøverøret med vatn frå bekken, elva eller innsjøen og set til 12 dropar indikator. Rist prøva og samanlikn med fargen på glasruta i komparatoren. Les av pH-verdien ved den fargen som liknar mest på fargen i prøverøret.

Dersom klassen nyttar pH-meter med glaselektrode, er det viktig at dette alltid er kalibrert (innstilt) mot to bufferløysningar med kjend pH-verdi, og at glaselektroden aldri tørkar ut.

Kontroller også måleresultatet mot normalverdiane som er viste i tabellen. Variasjonar innanfor dei ulike landsdelane kan mellom anna ha samanheng med bergartane i området. I område med kalkrik berggrunn kan effekten av sur nedbør nøytraliserast, medan dette ikkje skjer i område med «sure», harde bergartar som gneis og granitt.

Dersom pH-målingane til klassen skal brukast av kommunen i samband med generell overvaking av vasskvalitet eller som grunnlag for ein kalkingsplan, må staden der vassprøva blir teken (målestasjonen), vere avtala med representantar for kommunen, og prøva må kanskje takast til faste tider på året.

Ta gjerne undersøkinga opp igjen på den same staden over fleire år for å registrere om det skjer endringar. Samanlikn gjerne resultatet til klassen med tidlegare pH-målingar dersom det finst data på dette (kontakt miljøvernavdelinga hos fylkesmannen eller kommunen).

Tabell: Normale pH-verdiar i ulike vasstypar

2 Vurdere årsaker til og verknader av forsuring

a) Drøfte årsaker til forsuring
Låg pH eller surt vatn kjem anten av sur nedbør på grunn av langtransportert luftureining (gjeld klart vatn) eller av naturlege humussyrer frå skog- og myrområde (gjeld til dømes myr- og skogstjern med brunt vatn). Avrenning frå gruver kan også vere svært sur. Kloakkutslepp og landbruksureining er ikkje årsaker til surt vatn, men fører derimot til overgjødsling og gjengroing av vatn (eutrofiering). I overgjødsla innsjøar kan pH-verdien bli høg, mellom 9 og 11, på grunn av store mengder planktonalgar som forbruker karbonsyre og nitrat.

Ut frå kunnskap om lokale tilhøve rundt vatnet og tilgjengeleg informasjon om sur nedbør og forsuring av norske vatn og vassdrag kan klassen truleg finne fram til kva som er hovudårsaka til ei eventuell forsuring av vatnet. Klassen kan sjekke surleiksgraden i nedbøren ved å bruke den same målemetoden som det er gjort greie for ovanfor. Dersom pH-komparator skal brukast til å måle pH i nedbør, må han dekkje måleområdet pH 3,0-6,0 (sjå tabellen). Nedbøren blir då først samla i ein nedbørmålar som blir sett ut i nærleiken av måleområdet (sjå forklaring i aktiviteten Observere vêr og vind).

Illustrasjon viser ein enkel nedbørmålar i plast med måleskala og metallstativ.

b) Undersøkje konsekvensar av forsuring
Surleiksgraden er viktig for om smådyr og fisk kan leve i vatnet. Dersom pH-verdien blir under 5,0, døyr fiskebestandane etter kvart ut. Mange botndyr og nokre dyreplanktonartar som har kalkskal, toler ikkje pH-verdiar lågare enn 6,0 fordi slikt vatn inneheld for lite kalk til at dei kan byggje opp skala sine (sniglar, store muslingar, marflo, dafniar). I tillegg til å måle surleiksgraden kan klassen også undersøkje kva for fisk og smådyr som lever i vatnet (sjå andre aktivitetsframlegg i permen). Ut frå surleiksgraden kan de finne ut om det er artar som står i fare for å forsvinne, og drøfte korleis det vil verke inn på dei andre artane i vatnet.

(Figur 2 i fagartikkelen Livet i ferskvatn er truga av sur nedbør viser toleransegrensa for ein del artar.)

3 Frå kunnskap til handling: Bør vatnet kalkast?

I område med sterk forsuring kalkar ein mange vatn og vassdrag for å redusere skadeverknaden av sur nedbør. Søknader om å få setje i gang kalking, blir avgjorde av fylkesmannen på grunnlag av innsamla data om surleiksgrad og skadeverknader. Klassen bør ta kontakt med miljøvernleiaren eller teknisk etat i kommunen for å høre om vatnet eller vassdraget blir kalka, eller om det er planar om kalking, og diskutere korleis skulen kan vere med på det.

a) Vere med på vassprøvetaking eller datainnsamling
Dersom kommunen har bruk for data om surleiksgrad i samband med utarbeiding eller revidering av ein kommunal kalkingsplan, kan skulen tilby seg å vere med på å samle inn vassprøver frå fastsette målestasjonar. Der det er kalka, er det også behov for jamleg overvaking av surleiksgraden for å sjekke endringar. Bruk i så fall målemetodane som det er gjort greie for ovanfor. Hugs å sende inn registreringsskjemaet med resultat frå slik overvaking til databasen for Vannprogrammet. Bruk eitt skjema for kvar eining.

b) Vere med på kalking
Ofte er det lokale jeger- og fiskeforeiningar eller grunneigarlag som gjer kalkingsarbeidet, og klassen bør undersøkje om det er mogleg med samarbeid og deltaking i kalkingsarbeidet. DNs handbok om kalking av surt vatn kan vere nyttig å ha dersom klassen skal vere med på kalking. Den andre utgåva av denne handboka er frå 1990, men det kjem ei ny utgåve i slutten av 1998. Kontakt miljøvernleiaren i kommunen, miljøvernavdelinga hos fylkesmannen eller DN. Den lokale jeger- og fiskeforeininga eller det lokale grunneigarlaget kan også kontaktast når det gjeld denne handboka.

Tips og idear

Pris på pH-komparator er ca. 650 kr, medan refill til komparatoren kostar ca. 100 kr. Nedbørmålar kostar ca. 80 kr. Utstyret kan kjøpast frå KPT-Naturfag i Kristiansund, Haaland og Hamre i Asker eller Fybikon i Kristiansand.

Skjema

Dette skjemaet kan du ta utskrift av og bruke når du jobber med aktiviteten.Når du er klar til å legge informasjonen inn i databasen, går du til registrer data.

Vis bare skjema