Show results

1999-10-10 (Arne Høyland)

Kommentarer til aktiviteten
Utstillingen "Grindverk til kvardag og fest" er basert på registreringar eg har gjort av bygningar med grindverks-konstruksjon eller grindverksliknande konstruksjon. Registreringane har eg gjort i samband med diverse offentlege dokumentasjonsprosjekt men eg har også gjort ein del private registreringar av rein forvitenskap. Grindverket er rekna for å vera ein svært gamal byggjemåte som truleg har sin forløpar i dei stolpebygde bygningane som m.a. vart nytta i dei norske langhusa i jernalderen. Pr. i dag har ein ikkje klart å datera eksisterande grindverk lenger attende enn til tida rundt år 1500 og ein manglar dermed sikker datering av grindverkskonstruksjonar som skriv seg frå mellomalderen. Ei av årsakene til dette kan etter mitt syn vera at det er gjort forholdsvis få dateringar av gamle grindverkskonstruksjonar og det er ikkje leita nok etter gamle grindverksdelar som kan skriva seg frå mellomalderen. Likevel er det gjort ein del funn dei siste åra som viser at grindverket også har vorte nytta i vestnorske kyrkjer frå 1600- talet og sameleis har fleire av dei sentrale kyrkjeforskarane, m.a. Christie, Lidén og Storsletten, komen til den konklusjon at det i midtre- og ytre strok av vestlandet også må ha vore nytta ein grindverksliknande konstruksjon i ein del av stavkyrkjene. Til slutt må me ikkje gløyma at grindverkskonstruksjonen i all hovudsak, i alle fall dei siste hundre åra, har vore nytta mest i uthus som løer, sager, naust, sjøbuer, nothus, torvhus o.s.b. Men for at det historiske perspektivet på bruken av grindverkskonstruksjonen ikkje skal verta for kvardagsleg og snevert, har eg kalla denne utstillingen for: Grindverk til kvardag og fest.

Bilder

1 Jernaldergarden på Ullandhaug, Stavanger Rekonstruert jernalderhus med innvendig grindverksliknande konstruksjon. Her eit glimt frå stova og soveromsavdelinga.
(24.11.2016)

Rekonstruert jernalderhus med innvendig grindverksliknande konstruksjon.Her eit glimt frå kyrabåsane i floren

Rekonstruert jernalderhus med innvendig grindverksliknande konstruksjon.

2 Veo i Vedafjorden, Nordhordland Materialar frå Haus kyrkje i fylgje lokal tradisjon. Her var arkitekt Helge Schjelderup i 1999 og registrerte grindbygde hus for NIKU . Eg var med Helge på denne registreringa og har vore der fleire gonger i ettertidd. Eigarane har ikkje høyrd noko om kor dei gamle materialane opphaveleg har stått. Materialane er ikkje daterte men dei er omtalte i NIKU sitt temahefte 34, s. 58-59 , Grindbygde hus i Vest-Norge Helge Schjelderup og Ola Storsletten (red.)
(24.11.2016)

Sekundær bruk av gamalt grindverk som står i ei løa på Veo i Nordhordland. Her er fleire grinder av same sort. Uvisst primært opphav.

Austre hjørne med stav, bete og snedband som høyrer saman opphaveleg ,medan stavleia er av nyare dato.

Stav med snedband og bete i vestre hjørne.

Stav og bete med staseleg betahovud i vestre hjørne.

Betahovud vestre hjørne. Sjeldan fint forsegjort arbeid med avrunda betahovud, emnet er av ein halvklovning.

Stavøyra i vestre hjørne ser ut til å vera kappa i nyare tid med stikksag e.l. overkant.

Vestre hjørna grind nr.2 , Sekundær bruk av gamal stav og snedband.

Detalj av snedband/skråband på grind nr. 2 austsida

Det vart registrert ein svært fin bearbeidd gamal bete med fint betahovud, og beten har ei uvanleg mørk overflate. Har det vore del av eit grindverk til kvardag eller fest ? C-14 datert i 2010 Resultat: ca 70 % sjangs for at beten er frå tidsrommet 1450-1500

Tilskjæringa for betahalsen tyder på bruk av skråstilte stavar.

Gamal stavleia med spor etter bratt takrøys brukt sekundært som golvbjelke i stovehus

3. Brørvik i Nordhordland Heimaløe med sekundær bruk av gamle stavar og stavleie. Uvisst primært opphav.
(24.11.2016)

Sekundær bruk av stav med spesiell dekor. Sekundær brukt stavleie er c-14 datert til år 1800 pluss/minus 40 år.

Spesiell og uvanleg fin hakk-dekor oppe på staven. Fleire av stavane har liknande dekor.

Sekundær brukt stavleia er c-14 datert til år 1800 pluss/minus 40 år.

4. Tveito Nedre , Lindås Sekundært brukte stavar og stavleie. Uvisst primært opphav.
(24.11.2016)

Sekundært brukte stavar og stavleie. Hakk i staven er frå uttak av materialprøve til C-14 datering. Staven er datert til tidsrommet 1435 - 1615, kalibrert alder. Stavleia er datert til tidsrommet 1430 - 1620 , kalibrert alder.

5. Nipo , Lindås Uvisst primært opphav. Heimaløe med fleire brukte gamle stavar. Stavleia, betar og snedband er av nyare dato. Stavane er flytta frå ei heimaløe på Romarheim der stavane var sekundært brukte. Stavane har trekanthakk og fleire av trekanthakka er pryda med malteserkorset. sjå neste bilete.
(24.11.2016)

Gamal stav med trekanthakk som er pryda med malteserkors. Seks av stavane i løa er dendrokronologisk datert ( årringedatert) og mykje talar for at fleire av dei , om ikkje alle, er felte kring 1540. Meir om desse materialane er å lesa i NIKU sitt temahefte 34, s. 54, Grindbygde hus i Vest-Norge, Helge Schjelderup og Ola Storsletten (red.)

6 Sellevoll, Lindås Kan ha stått i ei 1600- talskyrkja i Alversund Materialane er registrert av Ola Storsletten. Det er meir å lesa om dette i NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren. Sekundært brukte grindmaterialar. Fint bearbeidd overflate. Enkelte seier at materialane kjem frå gamle Alversund kyrkje.
(24.11.2016)

Inrissa årstal i ein av stavane : 1645 og 1883

Sekundær bruk av stav og bete med spor etter tidlegare snedband. Om desse materialane er det meir å lesa i NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren.

7 Toft i Lindås. Skal ha stått i ei 1600- talskyrkja i Myking Om desse materialane er det meir å lesa i NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren.
(24.11.2016)

Båtriss i eine staven

Langs eine veggen er det nytta ein gamal bete som stavleia og denne er m.a. understøtta av ein spesiell stav. Kanskje kan denne ha vore knytta til korskiljet eller galleriet ?? eller noko heilt anna.

Langs eine veggen er det nytta ein gamal bete som stavleia og denne er understøtta av ein spesiell stav.
(24.11.2016)

Langs eine veggen er det nytta ein gamal bete som stavleia og denne er understøtta av ein spesiell stav. Kanskje kan denne ha vore knytta til korskiljet eller galleriet ??

Langs eine veggen er det nytta ein gamal bete som stavleia og denne er m.a. understøtta av ein spesiell stav. Kanskje kan denne ha vore knytta til korskiljet eller galleriet ??

Andre enden av beten (stavleia) , jamfør føreståande bilete.

Fleire av stavane er skoren ned på dimensjonen, den lyse sida på staven.

8 Hosøy i Lindås. Skal ha stått i ei 1600- talskyrkja i Myking Sekundært brukte stavar. Litt spesiell faskantavslutning på staven. Materialane er registrert av Ola Storsletten. Det er meir å lesa om dette i NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren. Sekundært brukte grindmaterialar. Fint bearbeidd overflate. Enkelte seier at materialane kjem frå gamle Alversund kyrkje.
(24.11.2016)

Forholdsvis breid faskant på staven.

9 Lindås sogelag. Skal ha stått i ei 1600- talskyrkja på Seim Rest av stav og bete som sekundært stod i ei løa på Seim men primært har stått i ei kyrkje på Seim.
(24.11.2016)

Materialane er registrert av Ola Storsletten. Det er meir å lesa om dette i NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren.

Ola Storsletten skriv på s.8 i sin rapport: Betydningen av de innskårne bokstavene er usikker, men i andre sammenhenger er " I.H.S " et vanlig jesugram.

10 Røskeland på Osterøy. Skal ha stått i ei kyrkja på Hamre Sekundær bruk av grindverk i ei heimaløa. Materialane er registrert av Ola Storsletten. Det er meir å lesa om dette i NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren.
(24.11.2016)

Årstalet 1677 er innrissa i ein av stavane.

Oppå betane i løo ligg ein gamal bete.

11 Nåmdal i Modalen. Skal ha stått i ei kyrkja på Mo Sekundær bruk av stavar i ei heimaløa. Materialane er registrert av Ola Storsletten. Det er meir å lesa om dette i NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren.
(24.11.2016)

Spesiell hakkdekor under det gamle snedbandfestet på stavane.

12 Nottveit i Modalen. Skal ha stått i ei kyrkja på Mo Sekundær bruk av grindverk i ei heimaløa. Materialane er registrert av både Helge Schjelderup og Ola Storsletten. Det er meir å lesa om dette i NIKU sitt temahefte 34, s. 58-59 , Grindbygde hus i Vest-Norge Helge Schjelderup og Ola Storsletten (red.) og NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren.
(24.11.2016)

Stav med trekanthakk omkransa av malteserkors.

Snedband innrissa med spesiell teikn og symbol. Grindmaterialane er årringedatert i 2011-2012 Resultat: alder 1585

Sekundær bruk av stavleia, her nytta som bete.

13 Toska på Radøy.Snedbandet har truleg stått i ei kyrkjar privat registrering i 2006. Ved ei tilfeldigheit fekk eg sjå inn i ei løa på Toska før ho skulle rivast og oppdaga då spesielle grindmaterialar der snedbanda var dekorerte med teikn og symbol. Desse likna ein del på dei dekorerte snedbandet som står i Nottveitløo ( nr. 11) og som har stått i kyrkja på Mo. Det er ingen munnleg tradisjon på garden som fortel kvar dei spesielle grindmaterialane kjem frå.
(24.11.2016)

Detaljbilete av eit av snedbanda etter riving

Nokon av snedbanda har dekorative hakkprofilar langs synlege hjørnekantar

Ei av grindene etter riving. Me skal sjå nærmare på nokre detaljar ved denne grinda.

Snedbandet er dekorert og festa til staven med trenagle.

Detaljbilete av ein trenagle

Detalj av materialen i beten.

Detlaj av betahovudet.

Detalj av betahovudet

13 B Sæbø på Radøy. Skal ha stått i ei kyrkja på Sæbø Sekundær bruk av snedband i heimaløa som skal ha stått i 1600- talskyrkja på Sæbø.
(24.11.2016)

Privat registrering. Gamal tømmerkyrkje frå 1600- talet der delar frå den gamle stavkyrkja truleg er nytta oppatt. Her oppdaga eg ein sekundær bruk av snedband i tårnkonstruksjonen som har liknande dekorative mønster som eg har registrert i Nordhordland ( jamfør nr. 11, 12 og 13)

Sekundær bruk av snedband i tårnkonstruksjonen som har liknande dekorative mønster som eg har registrert i Nordhordland ( jamfør nr. 11, 12 og 13)

Den sistbygde tømmerkyrkja på Evanger vart bygd i 1851.

Gamalt maleri av 1600- talskyrkja på Evanger

I ei løa på Brekkhus i Evanger er det fleire konstruksjonsdelar som har trekk frå grindverket som etter lokal tradisjon skal koma frå ei tidlegare kyrkje på Evanger, truleg 1600- talskyrkja. Her er noko av ein bete som er brukt som golvbjelke i løa.

Sekundær bruk av bete i ei heimaløa. Her er og nokre stavar. Materialane er registrert av Ola Storsletten. Det er meir å lesa om dette i NIKU sin upubliserte rapport 8/2005 skriven av Ola Storsletten. Rapporten har tittelen Dei kjem frå gamlekyrkja. På jakt etter materialer fra tidligere stavkirker i Hordaland. Rapporten må tingast hjå Riksantikvaren.

Betahovudet på beten som er omtalt ovanfor.

Sekundær bruk av stav med spor etter snedband. Under taket ein kraftig bete??

Sekundær bruk av stav med spor etter fleire snedband.

Sitat frå Wikipedia : Opprinnelig var Vågå kirke ei stavkirke fra perioden 1150–1200, men endrede behov for bygdas befolkning førte til at kirken ble fullstendig ombygd omkring 1625–1627. Byggmester var den kjente kirke- og tårnbyggeren Werner Olsen Skurdal, som opprinnelig kom fra Nes på Hedemarken og gikk under tilnavnet «mester Werner».

Privat registrering i 2006. Skal tru om desse konstruksjonane kan definerast som grindverk ?

I ei løa på Flellberg vart det ein del gamle rindverksmaterialar som i fylgje lokale informantar skulle skriva seg frå den forrige kyrkja på plassen, d.v.s. stavkyrkja. Her er eit bilete av noverande tømmerkyrkje som avløyste stavkyrkja i 1722.

Detalj av ein bete. Hans Emìl Liden har i særtrykket Forsvunne stavkirker i Bergen bispedøme, bl.a. omtalt Fjellberg stavkyrkje. På side 136 i denne utgreiinga siterer han gamle skriftlege kjelder m.a. ei frå 1646 som omtalar reparasjonar på kyrkja der det står at det vart anskaffa " 3 Grinder til Kirchen"

Detalj av ein bete.

Privat dokumentasjon. I følgje rapport frå og samtale med arkitekt Håkon Christie er dette galleriet tilbakeført til/rekonstruert slik det vart gjort på 1655. Etter det eg kan sjå har bæresystemet for galleriet ein grindliknande konstruksjon.

Kopi av Ola Storsletten sin avhandling " Takene taler " del 2 s.171 Malte dekorasjoner på takstolene i koret på Kvitseid gamle kirke. Jamfør dekoren på snedbanda frå Nordhordland og Hålandsdalen. ( Her i utstillingen som nr. 11, 12, 13 og 14 )

Stav nr. 1 I denne heimaløa er det sekundær bruk av staselege grindmaterialar av typen stavar, betar ? , snedband og stavleie. Eigaren veit ikkje noko om kor materialane primært har vore nytta. Eg registrerte dette berre ved foto og har ikkje målt opp noko. Personleg hellar eg til teorien om at dei kan skriva seg frå ei vestnorsk 1600- talskyrkje sidan det er så mange andre 1600- talskyrkjer i Nordhordland som har hatt grindverk i seg.

Stav nr. 1

Sekundær bruk av gamal stavleie

Sekundær bruk av uvanleg kraftig snedband.

Sekundær bruk av uvanleg kraftig staseleg snedband med hakkdekor eventuelt hakkmerking.

På Sandven i Nordheimsund, Kvam kommune, er der ein del spesielle gamle delar av grindverk der stavane er noko annleis enn det eg har registrert i Nordhordland og Voss. Bård Sandven som er eigar av desse materialane seier at dei sekundært har stått i ei løa på Sandven. Gamle folk på Sandven har sagt at materialen kjem opphaveleg frå gamle Vikøy stavkyrkje. (sjå utstillingen nr. 23)

Det som mellom anna er spesielt med desse stavane er at det er fire stavøyrer oppe på staven medan det mest vanlege på grindverkstavane er to stavøyrer.

Det som elles særmerkjer desse stavane er at dei ser runde ut men når ein kjem tettare innpå dei ser ein at dei er øksa åttekanta. Samanlikna ein desse stavane med grindverksstavar frå Nordhordland så ser dei oftast firkanta ut på avstand, men ser ein nærmare etter er det gjerne øksa smale faskantar i kvar hjørna. Slik sett kan også desse stavane i prinsippet definerast som åttekanta.

På ein av stavane er det rissa inn fleire pentagram. Slike innrissa teikn finn me gjerne på gamle ting, hus og kyrkjer. Pentagrammet er ei stjerne med fem spissar. I fylgje Åsta Østmoe Kostveit si bok : "Kors i kake skurd i tre " s. 77, vert denne stjerna ofte forveksla med Davistjerna som har seks spissar, altså eit heksagram. Stjerna med fem spissar, pentagrammet, har vorte kalla Salamons segl, Davids skjold og Betlehemstjerna. Pentagrammet var og teiknet for Morgenstjerna, Venusstjerna og lysgudinna. Det er også fødselsstjerna, stjerna foran fødselsåret.

Det som m.a. særmerkjer desse stavane er at dei er åttekanta på ein måte som gjer at dei mest ser runde ut.

Dimensjonen verkar og ekstra stor samanlikna med dei firkanta kyrkjestavane eg har registrert i Nordhordland. Men dersom desse stavane vart øksa firkanta slik det er gjort i Nordhordland, så ville dei truleg verta omlag like store.

Bård Sandven kunne og visa fram ein gamal del av det han trur har vore takkjølen på Vikøy stavkyrkje. Takkjølen har så vorte nytta som emne til slaktekrakk på Sandven etter at stavkyrkja på Vikøy vart reven.

Tak-kjøl frå Vikøy stavkyrkje ? Jamfør teksten til forrige bilete.

På garden Nordheim i Nordheimsund, Kvam herad, er det registrert fleire spesielle grindverksliknande konstruksjonsdelar som er øksa til på ein spesiell måte. Overflata får ein spesiell struktur og det kan til dels sjå ut som eit fiskebeinsmønster. Dette mønteret vert ofte omtalt som sprett-teljing. Alt i 1825 vart desse spesielle materialane observert av biskop Neumann, og då stod dei som del av konstruksjonen i det han kalla for ei KORNLADE på Nordheim. Meir om dette og seinare dokumentasjon og tolking av desse materialane kan ein lesa i Håkon Christie sitt bidrag i NIKU sitt temahefte 34,om grindbygde hus i Vest-Norge. s.113 .

Me ser nærmare på ein av stavane. Staven har hatt to snedband/ skråstivarar, eit oppe og eit nede. Stavane er svært like nokre stavar som er registrert i Ullvik i Hardanger og som skal vera årringedaterte til 1100- talet. Klikk direkte på bilete for større bilete

Staven har stått på og vore felt ned på ein sville.

Dei smale stripene oppetter staven er øksa med ein teknikk som vert kalla for sprett-teljing , d.v.s. øksa med ei lita øks. Heile stokken er øksa rund på denne måten med til saman 32 striper/felt. Slik sett kan staven også definerast som ein kanthoggen stokk med 32 sider.

Det meste av grindverksmaterialane i løa er av lauvved og av ein annan type, mykje lik det som elles er vanleg å finna i gamle løer på vestlandet. På ein av desse betane står årstalet 1835. Dette kan tyda på at 1835 er tidspunktet då denne løa vart bygd og då vart dei spesielle sprettelja stavane integrert i dette grindverksbygget.

Inngangdøra til kjellaren under denne løa har dørkarmar som er sprette-telja. Det er og høgst uvanleg å finna i løbygningar her vest.

Ein del av takkonstruksjonen i floren (fjøsen)under løa har og bjelkar som er sprett-telja. I einden av eine takbjelken er det eit betahovud. Sjå neste bilete.

Den kvite takbjelken til høgre som er sprettelja, har eit betahovud i enden. Det tryder på at han i ein tidlegare bruksfase og samanhang har vore nytta i ein grinverksliknande konstruksjon.

Sprettelja takbjelke med betahovud i enden.

Det er fleire materialdelar i floren som er sprettelja og som ber på grinverksliknande spor, slik som t.d. denne takbjelken med spor etter snedband.

Same bjelken som ovanfor sett undanfrå.

Her ein takbjelke til i floren som er sprettelja og med grindverksliknande spor etter snedband.

Her er me inne i ei av naboløene til den me har sett på foran. Her er det og nokre sprettelja runde stavar av same typen.

I denne naboløa finn me og bruk av snedband/skråband som er sprettelja.

Den gamle stavkyrkja på Vikøy stod fram til 1836 , då denne nye kyrkja vart bygd som me ser her på bilete. Den 27.02.08 var eg i lag med Andreas Nordrumshagen for å sjå litt på kyrkja. Eit av spørsmåla var om me kunne finna gjenbruk av materialar frå stavkyrkja med eventuelle spor etter grindverksliknande konstruksjon.

Inngangsdøra er pryda med fiskebeinsmønster. Ein triveleg kyrkjetenar var med oss og let oss få studera bygningen.

Korbue med fiskebeinsmønster.

Skip og galleri.

Mellom ein takbjelke og galleristavane i kvar ende av galleriet er det sett inn snedband/skråstivarar i smijarn. Det har eg ikkje sett før.

Eg spurte kyrkjetenaren om det var luke i kyrkjegolvet for tilkomst til rommet under. Då synte han oss ei luke heilt framme i skipet. Me opna luko og kraup ned gjennom ho for å sjå om der var gjenbruk av gamle kyrkjematerialar i bjelkelaget under eller om der var lagra materialar frå gamle stavkyrkja .

Eg var ikkje for vel komen under kyrkjegolvet før eg oppdaga ein gamal bygningsdel. Nordrumshagen kom etter og kunne bekrefta det same. Dette såg ut som det kunne vera ei gamal stavleie som er sekudært brukt til golvbjelke e.l. i overgangen mellom skip og kor. Sidan det var vanleg å bruka oppatt gode konstruksjonadelar av gamlekyrkja når dei bygde ny kyrkje, er det mykje som talar for at denne delen har stått i den forrige kyrkja på staden, altså Vikøy stavkyrkje.

Medan Nordrumshagen fotograferte og tok mål av stavleia, kraup eg rundt i resten av rommet, men fann ikkje fleire spor etter gamle kyrkjematerialar.

Til slutt tok me ein rask kikk på takkonstruksjonen på kyrkjelemmen, men der såg alt ut til å vera av nyare dato.

Taksperrer og hanebjelkar på kyrkjelemmen.

Tårnet såg også ut til å vera bygd av nye materialar.