Arkeologi i mellomalderbyar

Kaupang, kjøpstad eller by? Kjeldene er litt usikre når vi skal prøve å finne ut når dei eldste byane og tettstadene i Noreg kom til. Den viktigaste kjelda til kunnskap er ofte dei arkeologiske utgravingane av kulturlaga - det underjordiske arkivet til mellomalderbyane.

Berre elleve byar kom til eller vart grunnlagde i Noreg i mellomalderen. At Noreg seinare avstod land til Sverige, gjer at berre åtte av desse byane ligg i Noreg i dag. Det er få byar når vi jamfører med til dømes Danmark i same perioden. Dei største og viktigaste av dei norske mellomalderbyane er Bergen, Trondheim, Oslo og Tønsberg. I tillegg fanst det mindre byar: Hamar, Sarpsborg, Skien, Stavanger, Konghelle, Marstrand og Uddevalla. Dei tre siste ligg no i Bohuslän i Sverige. Utanom desse byane var det fleire andre stader som hadde byliknande trekk, men som ikkje utvikla seg vidare til fullverdige byar i mellomalderen, eller der byutviklinga ikkje heldt fram til våre dagar. Mellom dei meir kjende av dei er kaupangane eller kjøpstadene på Borgund ved Ålesund, Veøy i Møre og Romsdal og Vågan i Lofoten.

Vi har litt kjennskap til dei norske byane gjennom skriftlege kjelder, men den mest omfattande kunnskapen har vi frå arkeologiske utgravingar. Dei skriftlege kjeldene (matrikkel og kyrkjebøker frå mellomalderen) kan fortelje om eigedomstilhøve og kor store skatteinntektene til kyrkja var, og i Snorre står det om kongar, maktkampar og krigar. Men dei arkeologiske undersøkingane fortel oss i tillegg meir om korleis folk har budd, om sosiale tilhøve, næringsgrunnlag, handverk, kva folk har ete, og mange andre ting om dagleglivet for folk i mellomalderen.

Kulturlaga - arkivet under jorda

Kulturlag frå forhistoria finst sjølvsagt i alle områda med spor etter fortida. Mange gonger er desse kulturlaga svært tynne, og det kan vere vanskeleg å tolke dei. Det er til dømes sjeldan at ein finn kulturlag frå steinalderen i ope terreng. Samstundes kan spor etter menneskelege aktivitetar frå same perioden ha avleira seg over fleire tusen år og utgjere metertjukke kulturlag i hellerar og holer. Under utgravingar av meir synlege kulturminne (som gravhaugar, holvegar, jernvinner og liknande) kan ein mange gonger finne hittil ukjende spor etter busetnad lenger ned, til dømes stolpehol, kokegroper og eldstader. Når ein grev ut ein gravhaug frå vikingtida, kan ein under gravhaugen finne spor etter dyrking med ard frå tidleg jernalder, og så vidare.

Dei største områda med dei tjukkaste kulturlaga finn vi i mellomalderbyane. Kulturlaga kan i nokre av mellomalderbyane vere opptil seks meter tjukke, med så mange som 14–16 bygningar oppå kvarandre. Det har samanheng med at trehusa stod tett i byane, og det førte til mange brannar, og nye bygningar vart bygde over dei gamle. I Oslo har det til dømes vore minst fjorten større og mindre bybrannar i perioden frå ca. 1000 til 1624.

Dei vanlegaste funna frå utgravingar i mellomalderbyane:

• Bygningsrestar: restar av huskonstruksjonar som stolpar, vegger og golv; restar av gatedekke i tre
• Restar etter måltida: bein etter fisk, storfe, gris, sau og hest; nøtter og korn
• Bruks- og pyntegjenstandar av tre: skeier, bollar og figurar
• Bruks- og pyntegjenstandar av metall; jernnaglar, spikrar og sakser, og ein sjeldan gong myntar og gull- og sølvsmykke
• Bruks- og pyntegjenstandar laga av bein, horn og gevir: kammar, nåler og spelebrikker
• Keramikk: stykke av keramikk frå kar og behaldarar, kanner og liknande
• Glasperler, fragment av glas frå drikkebeger (sjeldan)
• Restar av handverksarbeid: lêrbitar og skor etter skomakarar, restar av gevir etter kammakarar, slagg og halvfabrikat etter smedar og glasbitar frå glasperleproduksjon
• Runeinnskrifter finst av og til på stykke av tre eller bein

Hovuddelen i kulturlaga er likevel hoggflis, gjødsel, leire og restar etter brannar. Kulturlaga har ofte funnrike lag og funntomme lag om kvarandre, og somme stader kan det vere funnkonsentrasjonar. Til dømes kan arkeologen somme gonger vere heldig og finne 60 potteskar etter den keramikkanna som vart mista og gjekk i knas ein gong på 1200-talet. I andre tilfelle finst det berre eit einskilt potteskar av ei kanne, kanskje fordi avfallet har vorte flytta så mange gonger at skara er spreidde ut over store område. Hovudsaka er at gjenstandar som blir funne i same laget, er kasta, mista eller lagde på staden samstundes.

Mellomalderbyane i Noreg var bygde over nokolunde den same leisten, med hovudvegar eller allmenningar som førte frå hamna opp i byen, og gateløp kalla strete, som var lagde parallelt med havet, fjorden eller sjøen. Plasseringa av husa på eigedommane varierte noko gjennom mellomalderen. Eigedommane bestod av langstrekte gardsrom, først med verkstader og seinare bustader mot gata og med lagerhus og andre brukshus innanfor. Mellomalderbyane var tilpassa terrenget, slik at naturformasjonar som nes, elveløp og liknande kunne nyttast til naturleg forsvar av byen, eller kunne skilje brannfarlege aktivitetar ved til dømes smier og teglverk frå trehusa. Teglverket i Oslo ligg til dømes på motsett side av Alnaelva.

Dei norske mellomalderbyane bestod av mange små lafta tømmerhus, dei same hustypane som ein fann på landsbygda. Monumentale bygningar som store kyrkjer, klosteranlegg, festningsanlegg og husa til kongen vart ofte bygde i stein. Ruinar av desse steinbygningane er som regel dei einaste synlege spora av mellomalderen i dag. Også steinbygningane har opp gjennom tida vorte øydelagde av brannar eller krigar og forfall, og mange er rett og slett brukte om att når ein har reist nye bygg. På Akershus slott i Oslo finst til dømes bygningsrestar som ein gong var ein del av Mariakyrkja i Gamlebyen og Hovedøya kloster. Somme av steinbygningane er framleis i bruk, somme blir nytta til kyrkjer, men vi finn òg døme på at delar av kloster og festningsverk frå mellomalderen har fått ein annan bruk, til dømes som kjellarar i seinare bygningar.

Det er fleire grunner til at dei største områda med kulturlag er frå mellomalderbyane. For det første har det vore stor aktivitet av mykje folk der over lang tid. For det andre er kulturlaga nyare og ikkje så øydelagde av tida som kulturlag frå tidlegare tider. At det kan ha vore lite aktivitet i området etter mellomalderen, kan òg ha gjort sitt til at kulturlaga er godt bevarte. I mellomalderbyen Oslo låg området brakk frå mellomalderen til slutten av 1800-talet, og då vart kulturlaga "forsegla" ved at nye bygningar vart bygde oppå dei. I tillegg spelar fukt, jordarten og organiske prosessar ei stor rolle for bevaringa av laga. I Oslo er det fuktig, leirhaldig jordmasse under kulturlaga, og det gjev svært gode vilkår for bevaring av organisk materiale som lêr, bein og tre. Tilsvarande gode bevaringstilhøve finst i Bergen, Trondheim og Tønsberg, jamvel om tilhøva kan variere innanfor ulike område i desse byane. I andre byar som Hamar og Konghelle er vilkåra for bevaring mykje dårlegare, og kulturlaga er tilsvarande mindre innhaldsrike. I Skien er nesten alt grave bort fordi kulturlaga ligg akkurat der sentrum av byen ligg i dag, og der har det vore store inngrep i bygrunnen.

Dei fleste arkeologiske utgravingane i Noreg i dag blir gjennomførte fordi kulturminna må fjernast for å gje plass til nye bygningar, vegar eller liknande.

Dei mange utgravingane som er gjennomførte, kastar lys over dei tilhøva som skapte byane – urbaniseringsprosessen. Samstundes får vi vite korleis byane har sett ut, med gater, strete, hamneanlegg og hus. Funna og kulturlaga gjev kunnskap om dagleglivet – kva folk åt, kor gamle dei vart, og sjukdommar dei hadde. Dei gjev opplysningar om handverk, skipsfart, handel og anna verksemd. Ruinar av kyrkjer, kloster, kongsgardar og bispegardar seier oss noko om makttilhøva i samfunnet.

Framgangsmåte ved arkeologiske utgravingar

Mange førebuingar skal gjerast før ein kjem i gang med utgravingar. Aller først må ein ha problemstillingar: Kva ventar ein å finne, kva for (nye) opplysningar kan utgravingane gje om fortida, og korleis skal arbeidet organiserast? Sjølve utgravinga startar ofte med at ein fjernar tre, buskar og det øvste torvlaget. I byane er det ofte asfalten, restar av bygardar og moderne fyllmassar som må fjernast først. Noko av det første ein så gjer, er å setje opp eit målesystem, eit koordinatsystem, for å dele opp utgravingsfeltet i ruter eller mindre felt. Samstundes kartfestar ein feltet, og ein måler feltet i høve til eit fast punkt i terrenget. Koordinatsystemet er viktig når ein seinare skal måle inn dei konstruksjonane ein finn undervegs. Ein måler både topp og botn av kulturlaget, og undervegs måler ein dei ulike funna, konstruksjonane og laga ein støyter på.

Dei viktigaste reiskapane ved den praktiske utgravinga er krafse (halvmåneforma hakke) og murarskei (graveskei). Når ein har valt seg ein del av feltet (eller ei rute i koordinatsystemet), startar ein med å grave nedover lag for lag. Når ein grev ned i grunnen, lèt ein det alltid stå igjen loddrette kantar på sidene der ein kan sjå laga frå sida eller i snitt. På desse jordvollane kjem laga fram som mørkare og lysare striper. Brannlag skil seg ut som svært mørke eller oransje, somme lag er fulle av flis, medan andre lag kan ha andre særdrag. Ein grev ut jordvollane til slutt. Ein må ha røynsle for å kunne skilje laga frå kvarandre, særleg dersom laga er tynne, eller dersom dei er rota om på eit seinare tidspunkt i historia.

Dokumentasjon og tolking

Kvart lag skal dokumenterast undervegs etter som ein grev seg nedover. Restar av bygningar, gjerde, brønnar og gateløp blir teikna inn i snitt og plan, fotograferte, målte inn, skildra og tolka. I mange tilfelle blir det teke prøver frå laga òg. Kolprøver og treprøver tek ein for å finne ut kor gamle laga eller funna er, og jordprøver tek ein for å undersøkje innhaldet i laga. Slike prøver kan fortelje noko om korleis laga har vorte til, og dei kan seie noko om husdyrhald og samansetjinga av avfallet. Pollenprøver tek ein for å finne ut kva for planter som har vakse i nærleiken, og om det har vore dyrka mark, kva slags klima det har vore, og så vidare. Når ein har grave seg ned til steril undergrunn og alt er grundig dokumentert, overlét ein tomta eller traseen til den som skal byggje ut, og som då kan setje i gang med arbeidet sitt.

I somme tilfelle blir konstruksjonane liggjande på staden og blir lagde til rette for allmenta etter utgravingane. Bygningsrestar kan òg bli tekne vare på og bygde inn i dei nye bygningane. Denne løysinga valde dei mellom anna då biblioteka i Tønsberg og Trondheim vart bygde. Der måtte det utgraving til før bygginga, og dei valde å la konstruksjonane som vart avdekte (murverk, skjelett og liknande), bli integrerte i bygningen og på den måten bli liggjande som synlege spor frå fortida til glede for folk som kom dit.

Etter at utgravinga er fullført, skal all dokumentasjonen behandlast vidare og tolkast. Dette blir også gjort undervegs i prosessen. Fotografi, notat og tolkingar undervegs, resultat av prøver, skildringar av funn og konstruksjonar og teikningar skal jamførast. Noko av det viktigaste er den stratigrafiske analysen, som mellom anna fortel noko om kva for hus som høyrer til det same laget eller den same busetnadsfasen, og kva for funn som skal koplast til kvar fase. Målsetjinga er å seie noko om topografien i mellomalderen, byplanen, byggjeskikk, byggjeintensitet og sosial struktur i ulike busetnadsfasar og i ulike delar av byen. Ved hjelp av dei fragmentariske restane som er bevarte (alt er jo ikkje bevart), skal ein prøve å få eit så breitt bilete som mogleg av korleis byen har sett ut, og korleis folket har levd.

Ei byutgraving kan vere svært komplisert, og mange aktørar kan vere med. Framstillinga ovanfor høver best på ei utgraving av eit større felt der mange arkeologar jobbar samstundes, kanskje i heile sommarhalvåret i fleire år. Dei fleste arkeologiske utgravingane er mykje mindre og omfattar kanskje berre nokre få kvadratmeter, men prinsippa og arbeidsmetodane er i stor grad dei same for store og små gravingar.

Kulturlaga er truga

Store delar av bygningane i dag står direkte på restane av dei samanpressa jordlaga og bygningsrestane frå mellomalderbyen. Når ein byggjer nytt i desse områda, bruker ein fundamentering og drenering som kan øydeleggje spora frå mellomalderbyen, for kulturlaga blir tørka ut, og organisk materiale blir brote ned.

Mellomalderbyane utgjer i omfang dei største fortidsminna våre. Dei dekkjer store areal, og dei avsette kulturlaga kan vere fleire meter tjukke. I dei fleste tilfella ligg restane av sentrumsbusetnaden frå mellomalderen i det same området som sentrum av byen i dag. Det seier seg sjølv at kulturlaga frå mellomalderen difor dagleg blir utsette for inngrep som kan øydeleggje dei. Dei blir utsette for ristingar frå tungtrafikk, dei blir utsette for trykkskadar frå nye høghus, og dei er truga av all slags graving i bakken i samband med vedlikehald av leidningsnett for vatn, avløp, telefon og elektrisitet.

Restane etter mellomalderbyane er som andre kulturminne eldre enn 1537 automatisk freda etter kulturminneloven. Når nokon ønskjer å byggje oppå eller på annan måte gjere inngrep i mellomaldergrunnen, må ein først søkje om dispensasjon frå kulturminneloven. Det gjeld både private huseigarar, vegstellet, kommunen eller andre. Det er den som skal byggje ut, som sjølv må betale for utgravinga av det frigjevne området dersom det blir gjeve løyve.

Kulturminne er ein ikkje-fornybar ressurs, og difor fører kulturminnevernet ein restriktiv politikk når det gjeld å gje løyve til inngrep i mellomalderbyane. Dersom kulturminneforvaltninga gjev dispensasjon, blir det gjort mot krav om at kjeldeverdien skal sikrast. I praksis inneber det at området skal dokumenterast før det blir øydelagt, eventuelt ved arkeologisk utgraving, slik at den historiske kunnskapen som ligg i kulturlaga, blir sikra som ein del av den felles kulturarven vår.

Riksantikvaren har distriktskontor i mellomalderbyane Bergen, Oslo, Tønsberg og Trondheim, og desse distriktskontora har ansvaret for kvar sin landsdel. Kontora er først og fremst skipa for å ta seg av dei automatisk freda mellomalderbyane, men dei har òg ansvaret for mellomalderkyrkjer og borganlegg utanfor byane.

Les meir

Nettadresser