Vern av kulturminne i byar og tettstader

Det er ikkje mykje av det vi har rundt oss, som er urørt. I byane er nesten kvar kvadratmeter endevend og brukt til eit eller anna. Utanfor byane er det meste av jorda dyrka opp, og lite er heilt urørt eller uendra, dersom vi ser bort frå det som er reint fjell. Overalt er det spor etter menneskeleg aktivitet, og difor finst det kulturminne overalt, frå alle tidsepokar. Graver frå jernalderen ligg midt i Sarpsborg, og innanfor bygrensene for Oslo finst det både helleristingar og fangstanlegg for elg.

Så lenge menneske har eksistert, har dei sett spor etter seg i omgjevnadene. Desse spora kan vere gravhaugar og gjenstandar, bygningar og anlegg, miljø og landskapstrekk og elles tru og tradisjonar knytte til landskapet. Dei er ein viktig del av den felles kultur- og naturarven vår. Det er viktig å vere klar over at kulturminne og kulturmiljø er ikkje-fornybare ressursar. Ein fjerna gravhaug eller ein riven bygning er borte for alltid. Det forpliktar oss til å forvalte kulturminna med respekt for dei som har levd før oss, og med omtanke for menneska som lever i dag og i framtida.

I byar og tettstader finn vi stort sett dei same hovudgruppene av kulturminne som elles i landet. Dei områda som er gunstige for busetnad og aktivitet i dag, var det ofte før i tida òg – fordi dei låg nær vatn eller hadde godt jordsmonn og andre ressursar, eller kanskje fordi stadene var høvelege knutepunkt for samferdsel og handel med bygder som låg omkring. Men førekomsten av dei bygde kulturminna er naturleg nok større i byar og tettstader. Typiske kulturminne i byar og tettstader er bygningsmiljø frå ulike epokar. Desse bygningane kan ha vore nytta til ulike aktivitetar som har samanheng med den funksjonen byen eller tettstaden har hatt som senter for eit omland. Det kan dreie seg om bygningar for handverk og industri, festningsanlegg, kyrkjer, ulike offentlege bygningar og hus i tilknyting til ferdsel.

Typiske kulturminne i byar og tettstader kan vere:

• Byen eller tettstaden som administrasjonssenter: kyrkjer og kyrkjegardar, festningar og andre forsvarsverk, rådhus, kommunehus, skulebygningar og liknande
• Byen eller tettstaden som handelssenter: torg, lagerbygg, bryggjer og butikkar
• Byen eller tettstaden som senter for handverk og industri: verkstader, industribygningar, møller, kraftverk og anlegg knytte til til dømes reindrift og fiske
• Byen eller tettstaden som trafikknutepunkt: spor etter alle typar ferdsel som vegar, gater, bruer, jernbane og båtar
• Byen eller tettstaden som bumiljø: bustader frå ulike tidsperiodar og i ulike stilar. Dette kan vere alt frå kvartal med trehus av same typen og villastrøk frå nyare tid til frittståande herskapsbustader og arbeidarhus.
• Bygningar og anlegg knytte til turisme og rekreasjon, som herberge, hotell og badeanlegg. Dette kan òg inkludere parkar, hagar, allear og offentlege minnesmerke.

Ofte kan vi lese historia til ein stad gjennom arkitekturen og omgjevnadene. Slik kan vi til dømes finne alderen på det eldste huset på staden. Elles kan plasseringa av nye og eldre bygningar seie mykje om den utviklinga staden har hatt. Tidlegare låg kanskje husa ved elva eller sjøen ettersom vatn var viktig for transport og produksjon. I dag er ikkje dette lenger så viktig, og mange byar har bokstavleg tala snudd ryggen til vasskanten.

Dersom det var plass, vart nytt sentrum kanskje lagt ved sida av det gamle sentrumet på staden, og då har dei gamle husa ofte fått stå i fred. Andre stader har mangel på plass gjort at bygningane har måtta vike plassen, og det er lite igjen av den eldre bygningsmassen.

Teikninga kunne ha vore frå ei vilkårleg valgt norsk kystby med ein godt bevart eldre busetnad, og kan stå som eit døme på ein typisk sammensetnad av bygningar i ein småby: Bolighus, butikkar og brygger. Nokre av dei større bygningane kan også være offentlege bygningar som skule, rådhus m.m. Kilde: ENØK-brosjyre 1975

Kulturminneloven

Alle spor etter menneskeleg aktivitet er kulturminne. Det seier seg sjølv at vi ikkje kan ta vare på alt. Dei kulturminna som er freda eller verna på annan måte (til dømes gjennom planarbeidet i kommunen), er valde ut fordi dei har ein spesiell verdi, og utvalet av freda kulturminne skal vise geografisk, tidsmessig, sosial og etnisk breidd.

I kulturminneloven skil ein mellom dei kulturminna som er automatisk freda, og dei som er freda ved eigne vedtak. Etter kulturminneloven er kulturminne frå før 1537 automatisk freda. Det gjeld alle arkeologiske kulturminne (til dømes gravhaugar, bergkunst, steinalderlokalitetar og kulturlag frå mellomalderen), ruinar og bygningar. I 1999 vart det vedteke å forlengje fredingsgrensa for byggverk, slik at dei no er automatisk freda dersom dei er frå før 1650. Det inkluderer kyrkjene frå før denne tida. For kulturhistorisk verdifulle kyrkjer som er yngre, er Riksantikvaren antikvarisk rådgjevar for den kyrkjelege styresmakta ved til dømes endringar, ombyggingar og utvidingar. Samiske kulturminne er automatisk freda dersom dei er meir enn 100 år. På Svalbard er kulturminne frå før 1946 automatisk freda. Medan kulturminne frå tida før 1537 er automatisk freda, kan yngre kulturminne og byggverk frå tida etter 1650 fredast ved eigne vedtak. Det same kan båtar av særleg kulturhistorisk verdi.

Det er ikkje berre objektet eller kulturminnet (som gravhaugen eller ruinen) som er omfatta av fredinga. For å sikre at alle spora frå fortida blir verna, og for å ta vare på verknaden av kulturminnet i miljøet fredar ein også eit visst område rundt kulturminnet. Om ikkje anna er sagt, skal denne sikringssona for automatisk freda kulturminne vere minst fem meter. Det er straffbart å skade, øydeleggje, flytte, endre, dekkje til eller på annan måte skjemme eit automatisk freda kulturminne. Det er ikkje lov til å grave i eit automatisk freda kulturminne, og det er staten som har eigedomsretten til dei funna som måtte komme for dagen. Det gjeld både gjenstandar frå før 1537, myntar frå før 1650 og samiske kulturminne og fartøy som er eldre enn 100 år. Arbeid som kan verke inn på automatisk freda kulturminne, må meldast til den regionale kulturminneforvaltninga i fylkeskommunen eller til Samisk kulturminneåd, og eventuelt godkjennast av Riksantikvaren.

Kulturminneloven seier i tillegg korleis kulturminna skal vernast, nemner dei pliktene og rettane eigarane har, og fastset straff for påførte skadar på kulturminne. Loven gjev dessutan reglar om utførsel av kulturminne. Med mindre ein har fått løyve frå kulturminnestyresmaktene, kan ein ikkje føre kulturminne ut av landet dersom dei er automatisk freda. Det same gjeld alle samiske kulturminne og minne etter sentrale personar, hendingar eller verksemder som har vore historisk viktige for landet. Utan løyve er det heller ikkje lov til å føre ut kunst, båtar eller køyretøy som er eldre enn 50 år. Det same gjeld bygningar og lausøyre (til dømes møblar, våpen, drakter og liknande) som er eldre enn 100 år.

Det ansvaret det offentlege har for by- og tettstadutvikling

Kven gjer kva i kulturminnevernet?

• Riksantikvaren. Riksantikvaren er som direktorat for kulturminneforvaltning Miljøverndepartementet sin rådgjevande og utøvande faginstans for forvaltning av kulturminne og kulturmiljø. Det inneber mellom anna at Riksantikvaren har rett til å frede kulturminne. Vedtak som er gjorde av Riksantikvaren, kan ankast til Miljøverndepartementet.
• Fylkeskommunane. Ein viktig del av forvaltningsansvaret er lagt til fylkeskommunane, som er såkalla førsteinstans for behandling av saker som gjeld kulturminna i fylket. Det er dit ein skal vende seg når ein har spørsmål og treng praktiske råd og informasjon. Vedtak som er gjorde i fylkeskommunen, kan ankast til Riksantikvaren.
• Samisk kulturminneråd har ansvaret for samiske kulturminne, med dei same arbeidsoppgåvene som fylkeskommunen. Hovudadministrasjonen ligg i Varangerbotn, og det er avdelingskontor i Finnmark, Troms, Snåsa og nordre Nordland.
• Kommunane har gjennom planarbeidet sitt ansvaret for at kulturminne blir verna i samsvar med føresegnene i plan- og bygningsloven. Seks kommunar i Noreg har byantikvarar: Oslo, Kristiansand, Stavanger, Bergen, Trondheim og Tromsø.
• Sysselmannen på Svalbard har ansvaret for kulturminna på Svalbard, etter spesielle kulturminneforskrifter som gjeld for øygruppa.
• Dei arkeologiske landsdelsmusea i Oslo, Stavanger, Bergen, Trondheim og Tromsø administrerer utgraving og undersøkingar av kulturminne. Kvart museum har ansvaret for sin landsdel.
• Sjøfartsmusea i Oslo, Stavanger og Bergen, og dessutan Vitskapsmuseet i Trondheim og Universitetet i Tromsø, har ansvaret for kulturminne på havbotnen innanfor kvar sin landsdel.

Andre instansar med kulturminnevern som arbeidsfelt er Norsk institutt for kulturminneforsking (NIKU), som driv oppdragsforsking og utgreiing, Statens kulturminneråd, som er eit rådgjevande organ for Miljøverndepartementet, Norsk kulturråd (under Kulturdepartementet), som fordeler midlar til kulturminneføremål, og Norsk kulturarv, som er ei ideell stifting som har som føremål å verne kulturarven. Bak stiftinga står kommunar, fylkeskommunar, næringsorganisasjonar og store norske bedrifter. I tillegg er det over heile landet mange større og mindre museum. Dei har anten samlingar av lokalhistorisk art, eller dei er spesialiserte på kulturminne av ein viss type.

Dei frivillige organisasjonane spelar òg ei viktig rolle for vernet av kulturminne. Kulturminnevernets fellesorganisasjon (KORG) er ein paraplyorganisasjon for 14 større og mindre frivillige organisasjonar, der Fortidsminneforeningen, Forbundet Kysten, Norsk forening for fartøyvern, Landslaget for lokalhistorie og Norges Husflidslag er mellom dei største og mest kjende.

Les meir

Nettadresser